Bütçe politikası ve ödemeler dengesi ilişkisi nedir?
1. ÖDEMELER DENGESİ TANIM
Ödemeler dengesismiliv geniş anlamıylasmiliv bir ekonomide yerleşik kişilerin (Merkezi hükümetsmiliv bankalarsmiliv gerçek ve tüzel kişi ve kuruluşlar)smiliv diğer ekonomilerde yerleşik kişiler (yurtdışında yerleşikler) ile belli bir dönem içinde yapmış oldukları ekonomik işlemlerin sistematik kayıtlarını elde etmek üzere hazırlanan istatistiki bir rapordur .
Ekonomik işlemlersmiliv
• malsmiliv hizmet ve gelirle ilgili işlemlerismiliv
• finansal varlık ve yükümlülüklerle ilgili işlemlerismiliv
• bir ekonomide yerleşik kişilerden diğer bir ekonomide yerleşik kişilere karşılıksız olarak reel ya da mali/finansal kaynakların sağlandığı transferleri kapsar.
2. ÖDEMELER DENGESİ KAYIT İLKELERİ
Ödemeler dengesinde işlemler her bir işlemin eşit değer iki kayıt ile gösterildiği çift kayıt muhasebe sistemine uygun olarak kaydedilmektedir. Örneğinsmiliv bir ihracatçı ihraç ettiği malın bedelini döviz olarak almışsa ödemeler dengesi hesaplarına ihraç edilen mallar için bir alacak kaydısmiliv ihracatçının döviz hesabı bakiyesindeki artış (ya da başka bir tür döviz varlığı) için de dengeleyici borç kaydı yapılır. Geleneksel ödemeler dengesi muhasebe düzeninde bu girişler aşağıdaki gibi kaydedilir:
Alacak Borç
Mallar 100 ……
Döviz varlıkları …… 100
Bu örnekte varlıkların (mallar) nakit (döviz) ile değişimi söz konusudur. Ancak gerçekleşen işlemlerin tümü her zaman nakit ödeme içermez. Uluslararası Para Fonu’nun (IMF) üye ülkelere ödemeler dengesi tablosunu oluşturmada önerdiği Ödemeler Dengesi El Kitabısmiliv ekonomik analiz açısından taşıdığı önem nedeniylesmiliv nakit olmayan işlemleri de ödemeler dengesi kayıtlarına dahil etmektedir.
Nakit olmayan işlemlerin ele alınış tarzı aşağıdaki örnekle daha iyi açıklanabilir. İlk örnektesmiliv bir ithalatçı yurtdışından mal almakta ve alımı finanse etmek için yurtdışından borçlanmaktadır. Bu borçlanmada ithalatçının dövizi doğrudan alması yerine ithalat bedeli yurtdışında yerleşik alacaklı tarafından ihracatçıya doğrudan ödenmektedir. İşlem aşağıdaki gibi kaydedilir:
Alacak Borç
Mallar …… 100
Dış yükümlülüklersmiliv krediler 100 ……
Ödemeler dengesi muhasebe sisteminin gerekliliklerine göre bir işlem için yapılacak girişlerin herbiri aynı değerdesmiliv farklı işarette ve aynı dönem içerisinde kaydedilecektir. Bu koşulu sağlamak için işlemler piyasa değeriyle kaydedilecek ve kayıt zamanı mülkiyet değişiminin gerçekleştiği zaman olacaktır.
Uygulamada bu teorik amaçlara ulaşmak zor olabilir. Bir işleme dair iki kayıt için farklı veri kaynakları kullanılabilir ve bu veri kaynakları değerleme ve kayıt zamanı açısından yeknesak olmayabilir.
Ödemeler dengesinde kullanılacak hesap birimi o ülkenin kendi para birimi veya uluslararası piyasalarda geçerliliği olan başka bir para birimi olabilir. Ancaksmiliv para birimi seçilirken diğer para birimlerine göre istikrarlı olmasına dikkat edilir.
Eksik ya da fazla (çift sayma gibi) kayıtsmiliv kapsamsmiliv yeknesak olmayan fiyatlarsmiliv kayıt zamanları uygulamalarında tutarsızlıklar ödemeler dengesinde hata ve noksanlara yol açar. Ödemeler dengesi hesapları çift kayıt ilkesine göre derlendiği için alacak ve borç girişleri arasındaki fark ödemeler dengesi kayıtlarında Net Hata ve Noksan olarak gözükür.
İlke olaraksmiliv bütün artı değerlerin toplamı ile bütün eksi değerlerin toplamının eşit bulunmasısmiliv dolayısıyla bütün kayıtların net toplamının “0” değerde olması gerekir. Ancaksmiliv uygulamada analitik veya istatistiksel nedenlerden dolayı ödemeler dengesi tablosundasmiliv pozitif kayıtlar ile negatif kayıtlar eşit olmaz ve pozitif veya negatif bir değerde dengeden sapma oluşabilir. Bu durumsmiliv ödemeler dengesinde kaydedilmesi gereken bir takım verilerin eksikliğinismiliv zamanlama farklılığını veya kayıtta hatayı ifade eder. Söz konusu değer ile oluşması gereken ”0” değer arasında kalan tutar ayrı bir kalem olarak ters işaret ile Net Hata ve Noksan kalemine yansır.
Standard muhasebe sistemine göre;
Pozitif (+) kayıtlar:
Cari işlemlerdesmiliv reel kaynak (mal ve hizmet) ihracını
Sermaye işlemlerinde;
• yükümlülük artışını
• varlık azalışını
Negatif (-) kayıtlar:
Cari işlemlerdesmiliv reel kaynak (mal ve hİzmet) ithalini
Sermaye işlemlerinde;
• yükümlülük azalışını
• varlık artışını göstermektedir
3. ÖDEMELER DENGESİ SINIFLANDIRMASI
Ödemeler dengesi tablosunda iki önemli sınıflandırmasmiliv cari işlemler ve sermaye hareketleridir. Özetlesmiliv cari hesap; reel kaynaklarla (malsmiliv hizmetsmiliv gelir) ilgili işlemleri ve cari transferleri (karşılıksız transferleri); sermaye hareketleri de reel kaynak akımlarının finansmanını (genellikle sermaye transferi ya da finansal araçlara ilişkin işlemler aracılığıyla) gösterir.
3.1. Cari İşlemler Hesabı
Geleneksel olarak ödemeler bilançosu içerisinde en fazla önem verilen bölüm cari işlemler hesabıdır. Ülkelerin ithal ve ihraç ettiği mallar bu hesapta kayıt altına alınmaktadır. Cari hesaptaki önemli sınıflandırmalar aşağıdaki gibidir:
• Mal ve Hizmetler
• Gelirler
• Cari Transferler (Karşılıksız Transferler)
3.1.1. Mal ve Hizmetler
Mallar genellikle cari hesabın en büyük kategorisidir. Mallar genel ticaretismiliv ticari altını ve Ödemeler Dengesi V. El Kitabı uygulanmasından bu yana işlem gören mallarsmiliv onarım gören mallar ve taşıtlar için limanlarda sağlanan malları kapsar. Toplam mal ithalatı ile toplam mal ihracatı arasındaki fark dış ticaret bilançosu adını almaktadır. Dış ticaret bilançosu dar anlamda mal ithal ve ihracını kapsamaktadır.
Dış ticaret akımları 1- Özel ticaret sistemismiliv 2- Genel ticaret sistemi çerçevesinde belirlenmekte olup ülkelere göre değişme gösterebilmektedir. Özel ticaret sistemi gümrüklerden giriş çıkış yapan malları kapsamaktadır. Oysa genel ticaret sistemi milli sınırlara giren ya da sınırlardan çıkan mallar kavramına dayanmaktadır.
Toplam mal ithalatı ve toplam mal ihracatı arasındaki fark dış ticaret bilançosu olarak adlandırılmaktadır. Ödemeler dengesi bir ülkenin tüm uluslararası gelir ve giderlerinismiliv dış ticaret bilançosu ise yalnızca dar anlamda mal ithalat ve ihracatını kapsamaktadır.
Hizmet ihraç ve ithaline ilişkin gelir ve giderlerin kaydedildiği ana hesaptır. Hizmet alışverişismiliv ödemeler dengesinde görünmeyen kalemler olarak da adlandırılır. Kapsamınısmiliv Ulaştırma (navlun dahil)smiliv Turizm gelir ve giderlerismiliv Haberleşme hizmetlerismiliv İnşaat hizmetlerismiliv Sigorta hizmetlerismiliv Mali hizmetlersmiliv Bilgisayar ve bilgi hizmetlerismiliv Patent ve lisans komisyonlarısmiliv Ticari ve ticaret bağlantılı diğer hizmetler smiliv Finansal kiralama hizmetlerismiliv Çeşitli teknik hizmetlersmiliv Kişiselsmiliv Kültürel ve Eğitsel hizmetler ile Resmi (Hükümet) hizmetleri oluşturur.
3.1.2. Gelirler
Doğrudan yatırımsmiliv portföy yatırımları ve diğer yatırımlardan elde edilen gelir ve ödenen tutarları içermektedir. Bu kalem doğrudan yatırımlar ile ilgili olarak hisse gelirlerismiliv kar paylarısmiliv sermayeye katılan kazançlar ile şirketler arası diğer yatırımlardan doğan gelir ve giderleri içermektedir. Portföy yatırımlarında da hisse senetlerinden elde edilen gelirler (kar)smiliv tahvil ve benzeri borç enstrümanları ile ilgili gelir ve giderleri (faiz) kapsamaktadır. Diğer yatırımlarda ise diğer borçlanma ile ilgili gelir ve giderler (faiz) kaydedilmektedir.
3.1.3. Cari transferler (Karşılıksız transferler)
Ülaaae malsmiliv hizmet ya da para girişi gerçekleştiğindesmiliv bu girişler karşılığında kaynak transferi yapılmıyorsa söz konusu kalem cari transferler (karşılıksız transferler) olarak gösterilir.
Sektörlere göre dağılım;
• Merkezi Hükümet (hibesmiliv vb.)
• Diğer Sektörler (işçi havaleleri ve diğer transferler)
şeklinde yapılmaktadır.
Cari işlemler dengesi cari yılda üretilen mal ve hizmetlerin ithalat ve ihracatınısmiliv yatırım gelirleri ve tek yanlı transferleri kapsadığı için ülkenin uluslararası işlemleri ile milli geliri arasında doğrudan bir ilişki kurulmasını sağlamaktadır. Ülke içerisinde oluşturulup yurtdışına satılan mallar ülkenin GSYİH’sının bir bölümünü oluşturmaktadır. GSYİH = C + I + (X-M) formülü göz önüne alındığında ihracatın ithalat tutarından büyük seviyelerde gerçekleşmesi ekonomide toplam harcamaların genişlemesine ve dolayısıyla istihdamın artmasına yardımcı olurken tersi durum toplam talebi azaltarak milli gelirin düşüşü ile birlikte istihdamın daralmasına yol açmaktadır. Bu bağlantı nedeni ile cari işlemler dengesinin seyri iş dünyasısmiliv hükümet çevreleri ve kamuoyu tarafından dikkatle izlenen bir hesap olarak görülmektedir. Cari işlemler dengesi diğer ülkeler ile karşılaştırma yapmak amacı ile de kullanılabilecek elverişli bir hesap olması nedeni ile de ilgi çekici bir hesaptır.
3.2. Sermaye ve Finansman Hesapları
Bu kalem Sermaye Hesapları ve Finansman Hesapları olarak iki gruba ayrılmaktadır.
3.2.1. Sermaye Hesabı
Bu hesapsmiliv i- Sermaye transferleri (borcun bağışlanmasısmiliv göçmen transferleri gibi) ii- Üretilmeyensmiliv finansal olmayan varlıklar (kara parçası gibi üretilmeyen varlıkların alım/satımı ile patent yayımlama hakkı gibi soyut varlıklar) olarak sınıflandırılmaktadır.
3.2.2. Finansman Hesapları
Ödemeler dengesinin diğer önemli bir bölümü de sermaye (finansman) hareketleridir. Özel ve kamu kuruluşları tarafından yapılan kısa ve uzun vadeli uluslararası sermaye akımları bu hesapta incelenmektedir.
Sermaye işlemlerinin dönüşüm hızının oldukça yüksek olduğu bilinmektedir. Sıcak para olarak adlandırılan sermayenin bir ekonomiye giriş ve çıkışı arasında çok kısa bir zaman fark olabileceği ihtimali göz önüne alınarak ülaaae giren ve çıkan her sermaye tutarı ayrı ayrı değil smiliv tutarların net bakiyesi tek bir kalem olarak ödemeler dengesinde yer almaktadır.
Uluslararası ekonomik işlemlerin bir bölümünü sermaye ithal ve ihracı oluşturur. Sermaye hareketleri temel olaraksmiliv bir ülkenin dış mali varlıkları ve yükümlülüklerindeki değişmeler ve bu değişmelerin karşılıklı kayıtlarını içermektedir .
Sermaye hareketleri temel olarak;
Fonksiyonlarına göre;
• Doğrudan yatırımlar
• Portföy yatırımları
• Diğer yatırımlar
• Rezerv varlıklar
Portföy ve diğer yatırımlar kalemindesmiliv borçluya göre;
• Parasal yetkili (Merkez Bankası)
• Merkezi Hükümet (Hükümet ve ona bağlı teşkilatlarsmiliv mahalli idareler vb.)
• Bankalar (Kamu ve özel bankalar)
• Diğer sektörler (Kamu ve özel kuruluşlar)
Vadelerine göre;
• Kısa vadeli (vadesi 1 yıla kadar olanlar)
• Uzun vadeli (vadesi 1 yıldan uzun olanlar)
sınıflandırılmaktadır.
3.2.2.1. Doğrudan Yatırımlar
Doğrudan yatırımsmiliv yatırımcının kendi ülkesi dışında bir ülkede yaptığı yatırımı gösterir. Burada yatırımcının amacı kuruluşun yönetiminde etkili olmaktır.
Doğrudan yatırım kalemismiliv yabancı sermayenin yapıldığı ülke ve yabancı sermayeyi getiren ülke ayrımındasmiliv Sermayesmiliv Karın Sermayeye Katılımısmiliv Diğer Sermaye olarak sınıflandırılmaktadır.
Sermaye: Doğrudan yatırımcının ana merkezinin bulunduğu ülke dışındaki ülkelerde yeni bir şirket kurulmasısmiliv mevcut şirketlere iştirak edilmesi için getirdiği sermayeyismiliv
Karın Sermayeye Katılımı: Doğrudan yatırımlardan elde edilen kazançların dağıtılmaksızın sermayeye ilave edilmesinismiliv
Diğer Yatırımlar: Ana şirket ile yatırım yapılan şirket arasındaki borçlanmadan doğan yatırımları
ifade etmektedir.
3.2.2.2. Portföy Yatırımları
Kısaca menkul değerlere yapılan yatırımlar olarak tanımlanan portföy yatırımlarısmiliv genellikle hükümet tahvilleri ya da özel kuruluşların bono ve tahvilleri ile hisse senedi satın alınması şeklinde gerçekleşir. Ayrıcasmiliv para piyasası araçları ile finansal türevleri içermektedir.
Portföy yatırımlarının azalıp artmasında dış alemdeki ve yurtiçindeki faiz oranları ve yatırım yapılan ülkedeki politikalar etkili olmaktadır. Portföy yatırımcıları öncelikle kendi sermayelerinin güvende olması ve sermayenin onlara getirdikleri kazançlar gibi konularla ilgilenirler.
Doğrudan yatırım ile portföy yatırımları arasında bazı önemli farklılıklar vardır. En önemli farksmiliv yabancı ülkede yapılan yatırımın yönetimi ve denetimi konusudur. Doğrudan yabancı sermaye yatırımı durumundasmiliv şirket yönetimi ve denetiminde etkili olunmaktadır. Oysasmiliv portföy yatırımlarında yerleşik şirket üzerinde yönetim hakkı veya denetim söz konusu değildir; bu yolla yerleşik şirket uluslararası piyasalardan kaynak sağlamış olur. İkinci önemli farksmiliv doğrudan yatırımlarda yatırımcının yatırım sermayesinin yanı sıra üretim teknolojisi ve işletmecilik bilgisini de beraberinde getirmesismiliv portföy yatırımlarında ise yabancı yatırımcının sermayeden başka bir katkıda bulunmamasıdır.
Portföy yatırımları kalemi varlık ve yükümlülük ana başlıkları altında;
• Hisse Senetleri
• Borç Senetleri
• Tahvil ve senetler
• Para piyasası araçları
• Finansal türevler
ayrımında ve sektörel dağılımı da içerecek şekilde sınıflandırılmaktadır.
Hisse Senetleri: Banka ve diğer kuruluşlarca ihraç edilen yabancı hisse senetlerine yapılan yatırımlardır.
Borç senetleri:
• Tahvil ve senetler yatırımcıya koşulsuz olarak sabit bir getiri sağlayan tahvilsmiliv kuponsuz tahvil gibi 1 yıldan uzun vadeli menkul kıymet araçlarıdır.
• Para piyasası araçları vadeleri 1 yıl veya daha az olan ve yatırımcıya koşulsuz olarak belirli bir tarihte sabit bir getiriyi sağlayan hazine bonolan gibi menkul kıymetlerdir.
• Finansal türevler sahibine ileri bir tarihte getiri sağlayan faiz veya para swaplarısmiliv futuressmiliv options gibi ikincil piyasa araçlarıdır.
3.2.2.3 Diğer Yatırımlar
Doğrudan yatırımsmiliv portföy yatırımları ve rezerv dışında kalan diğer tüm sermaye hareketleri bu bölümde yer almaktadır.
Portföy yatırımlarında olduğu gibismiliv varlık ve yükümlülük ayrımındasmiliv türlerine ve sektörüne göre alt ayrımlar bulunmaktadır.
• Ticari krediler
• Krediler
• Efektif mevcutları ve mevduat hesapları
• Diğer varlık ve yükümlülükler
Ticari krediler: Mal ve hizmet ticaretinin finansmanı amacıyla satıcıdan sağlanan kredilerdir.
Krediler: Borçlu ve alacaklı arasında bir kredi anlaşmasına göre sağlanan borçlanma çeşididir. IMF kredilerinden kullanımsmiliv IMF’ye üye ülkelerinsmiliv ödemelerinsmiliv ödemeler dengesi sorunu ile karşılaşmaları halinde IMF’den sağladıkları kredileri içermektedir. Bu kredilersmiliv IMF tarafından belirlenen bir dizi önlemlerin alınması kaydıyla üye ülkelere kullandırılır.
Efektif Mevcutları ve Mevduat Hesapları: Efektif mevcutları yerleşiklerin elinde tuttukları yabancı hükümetler tarafından tedavüle sunulan efektifler ve madeni paraları oluştururkensmiliv mevduat hesabı yabancı para üzerinden tutulan mevduat hesaplarını içerir.
Diğer varlık ve yükümlülükler: Yukarıda sınıflanan finansal varlık ve yükümlülükler dışında kalan tüm varlık ve yükümlülükler bu kalemin içerisinde gösterilmektedir.
3.2.2.4 Rezerv Varlıklar
Rezerv varlıklarsmiliv ülkenin parasal yetkilisi tarafından ülke ödemelerinin kontrolü ve ödemelerde ortaya çıkan dengesizliklerin dolaylı olarak döviz kurlarına müdahale yolu ile düzenlenmesine yönelik olarak kullanıma hazır olan dış varlıklardır. Rezerv tanımısmiliv merkezi otoritenin doğrudan ve etkili kontrol kavramını içermektedir. Ayncasmiliv yurtdışından borçlanmada teminatsmiliv güven sağlayıcı unsur; yurtiçinde ise bazı gereksinmelerde yeterlilik ölçüsü olması da rezerv tutulmasına neden olmaktadır.
Rezerv varlıklarsmiliv
• Parasal Altın Rezervleri
• Özel Çekme Hakkı (SDR’s)
• Fon Nezdindeki Rezerv Pozisyonu
• Döviz Rezervleri
• Diğer Alacak Hakları
başlıklarında sınıflandırılmaktadır .
Parasal Altın Rezervleri: Ülkenin parasal yetkilisinin elinde tuttuğu parasal altın rezervlerismiliv rezerv varlıkları içerisinde yer almaktadır. Parasal altınsmiliv ülkenin para otoritesi ile diğer ülke para otoriteleri veya uluslararası para kuruluşları arasında olan işlemlerle elde edilir.
Özel Çekme Hakları (SDR’s): IMF tarafından yaratılan ve üye ülkelerin kotaları çerçevesinde üye ülkelere rezerv sağlamak amacıyla tahsis edilen bir uluslararası rezerv şeklidir.
Fon Nezdindeki Rezerv Pozisyonu: Üye ülkelerin IMF’deki rezerv pozisyonlarısmiliv üye ülkelerin kredi dilimlerinden satın alışlarının toplamı olupsmiliv üye ülaaae her an ödenebilen tutarlardır. Fon’dan satın alınan tutarlarsmiliv döviz rezervlerinde artışsmiliv rezerv pozisyonunda azalışı göstermektedir.
Döviz Rezervleri: Döviz rezervlerismiliv parasal otoritenin elinde tuttuğu dış ödemelerde kullanılabilecek yabancı paralarsmiliv yurtdışında geçerli çeksmiliv poliçesmiliv senetsmiliv hazine bonosu gibi ödeme araçlarından oluşmaktadır.
Diğer Alacak Hakları: Rezerv varlıklar içerisinde yukarıda sınıflananlar dışında kalan diğer rezerv varlıklarıdır. Örneğinsmiliv bankaların elinde tuttuğu rezerv varlıkların parasal yetkilinin kontrolüne girmesi durumunda bu başlıkta kaydedilir.
3.2.2.5 İstatistik Farklar
Ödemeler dengesinde otonom veya çizgi üstü işlemlerin net bakiyesinin denkleştirici veya çizgi altı işlemler bakiyesi ile denkleştirilmesi için kullanılan ve aynı zamanda net hatalar ve noksanlar hesabı olarak da bilinen hesap istatistik farklar hesabıdır.
4. TÜRKİYE’NİN ÖDEMELER DENGESİ İSTATİSTİKLERİ
Türkiye’ de ödemeler dengesi verilerismiliv IMF tarafından üye ülkelere önerilen kavram ve kayıt prensipleri paralelinde Merkez Bankası tarafından derlenmektedir. Ödemeler dengesi tablosusmiliv ağırlıklı olaraksmiliv Türkiye’de faaliyette bulunan bankaların kayıtları esas alınarak düzenlenmektedir. Diğer taraftansmiliv ekonomik gelişmeler ve değişen mevzuat çerçevesindesmiliv yine uluslararası kavram ve kayıt prensipleri ışığında banka dışı kaynaklardan alınan veriler ve anket sonuçları da kullanılmaktadır .
Ülkelerin ödemeler dengesi tablosu IMF tarafından önerilen kavram ve sınıflandırmalar ışığında hazırlanmakla birliktesmiliv ülkeler arasında özellik arzeden işlemler nedeniyle bazı farklılıklar da oluşmaktadır. Örneğinsmiliv Merkez Bankası nezdinde açılan Kredi Mektuplu Döviz Tevdiat Hesapları Türkiye’nin ödemeler dengesi kayıtlarında yer almaktadır.
Türkiye’de ödemeler dengesi istatistikleri 1950-1974 yılları arasında ana kalemler itibariyle Maliye Bakanlığı’ncasmiliv 1975 yılından bu yana ise Merkez Bankası’nca yayımlanmaktadır.
Ödemeler dengesi verileri IMF tarafından uygulamaya konulan Ödemeler Dengesi V. El Kitabında yeralan ilke ve tanımlar çerçevesinde derlenmekte ve bu kitapta yeralan ayrıntılı sunuma uygun olarak uluslararası kuruluşlara gönderilmektesmiliv ancak geçmiş yıllara ait serinin devamını sağlayacak şekilde farklı bir sunumda aylık olarak Merkez Bankası’nın web sitesinde kamuoyuna duyurulmaktadır. Ayrıca Merkez Bankası’nın Üç Aylık İstatistik Bülten ve Yıllık Raporlarında da benzer veriler yer almaktadır.
Türkiye’de yerleşik bankalarsmiliv özel finans kurumları ile Merkez Bankası’nın dövizli işlemlere ait kayıtlarısmiliv ödemeler dengesi tablosunun oluşturulmasında en temel olmakta ve bu kayıtlar aylık olaraksmiliv elektronik posta aracılığıylasmiliv Ödemeler Dengesi Müdürlüğü tarafından belirlenen bir rapor şeklinde sözü edilen kaynaklardan elde edilmektedir. Ayrıcasmiliv Devlet İstatistik Enstitüsü’nden alınan dış ticaret verileri ile Merkez Bankası’nca özel bir piyasa araştırma şirketine yaptırılan turizm gelir ve gideriyle bavul ticareti gelirlerinin saptanmasına yönelik anketin sonuçları veri setini tamamlamaktadır. Ödemeler dengesi istatistiklerismiliv1992 yılından itibarensmiliv işlemlerinsmiliv işlem tarihinde geçerli olan kurlardan ABD dolarına dönüşmesi ile bulunan değerlerini içerecek şekilde hesaplanmakta olupsmiliv söz konusu kayıtlar gerektiğindesmiliv geçmiş yıllar için yıl sonlarındasmiliv gerek uluslararası kavram ve yeniden sınıflandırmalar doğrultusundasmiliv gerekse yıl içerisinde veri kaynaklarınca yapılan değişikliklerin yansıtılması amacıyla revize edilebilmektedir.
4.1. Cari İşlemler Hesabı
4.1.1 Dış Ticaret
Gümrükten geçensmiliv Tek İdari Belge düzenlenen bütün mallara ilişkin bilgilersmiliv ihracat için FOB bazındasmiliv ithalat için CIF bazındasmiliv Devlet İstatistik Enstitüsü’nden (DİE) alınmaktadır.
Ödemeler Dengesi V. El Kitabı’nda Dış Ticaret İstatistiklerine ilişkin olarak yapılan sınıflandırma içerisinde yer alan; işlem gören mallarsmiliv onarım gören mallar ve taşıtlar için limanlarda sağlanan mallara ilişkin verilerin henüz ayrıştırılamaması nedeniyle ödemeler dengesi tablosunda gösterilememektedir. Ancaksmiliv bu sınıflandırmada ayrı bir kalem olarak yer alan Altın İthalatı banka kayıtlarından sağlanmaktadır.
Özellikle Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra Türkiye için önemli bir döviz kaynağı haline gelen ”Bavul Ticareti”ne konu olan mallarsmiliv yukarıda sözü edilen gümrük kayıtları esas alınarak DİE tarafından yayımlanan dış ticaret istatistikleri içerisinde yer almamaktadır. Bu nedenlesmiliv anket yoluyla saptanan ”Bavul Ticareti” rakamları 1996 yılında ödemeler dengesi kayıtlarına dahil edilmiştir.
Dış ticaret verilerismiliv söz konusu ithalat ve ihracat rakamlarına transit ticaret ve banka kayıtlarından alınan altın ithalatının ilavesi ile oluşturulmaktadır. CIF bazda alınan ithalat rakamlarısmiliv yurtiçinde ve yurtdışında yerleşik kişilerce bu ithalattan sağlanan navlun ve sigorta hizmet bedellerinin düşülmesiyle FOB baza getirilmektedir. Yurtdışında yerleşik kişilerce verilen navlun ve sigorta hizmet bedelleri görünmeyen hizmet giderleri içerisinde ayrıca borç olarak kaydedilmektedir. Bu hizmete ilişkin yurtiçinde yerleşik kişilere ödenen bedeller ise yurtiçi kişiler arasındaki bir ilişki olması nedeniyle ödemeler dengesine alınmamaktadır.
4.1.2. Toplam Mal ve Hizmetler
Toplam mal ve hizmet gelir ve giderleri; turizmsmiliv faiz ve diğer mal ve hizmet olarak sınıflandırılmaktadır.
4.1.2.1. Turizm Gelir ve Giderleri
Yabancı ziyaretçilerin Türkiye’de yaptıkları harcamaların tespiti için 11 gümrük kapısında dönemsel olarak yürütülen anketler sonucundasmiliv aylık olarak milliyet ve gümrük kapıları bazında ortalama harcama bulunmaktadır. Bu anketlerin yapıldığı gümrük kapılarından gerçekleştirilen çıkışlarsmiliv toplam yabancı ziyaretçilerin çıkışlarının yaklaşık % 90’ını kapsamaktadır. Anket yabancı ziyaretçilere ülkeden ayrılırken uygulanmaktadır. Bulunan ortalama harcamasmiliv Turizm Bakanlığı’ndan alınan kapı ve milliyet bazında çıkış yapan ziyaretçi sayılarıyla çarpılarak genel turizm gelir rakamına ulaşılmaktadır. Anket sonucunda turizm gelirleri kişisel ve iş gezisi olarak ayrıştırılabilmektedir.
Yukarıdaki aynı yöntem Türkiye’de yerleşik kişilerin yurtdışında yaptıkları harcamaları saptamak üzere de uygulanmaktadır. Ancaksmiliv burada anket yurda giriş yapan kişilere uygulanmakta ve gümrük kapılarından giriş yapan Türkiye’de yerleşik kişilerle ilişkilendirilmektedir. Burada da kişisel ve iş gezisi sınıflandırması yapılmaktadır.
4.1.2.2. Faiz Gelir ve Giderleri
Bu kalem doğrudan yatırımlarsmiliv portföy yatırımları ile diğer kısa ve uzun vadeli sermaye hareketlerinden elde edilen gelir ve ödenen tutarları içermektedir. Yurtdışı muhabirler nezdinde tutulan cari ve depo hesapları ile portföy hesaplarından elde edilen gelirler ve yurtdışına verilen döviz kredilerinden sağlanan gelirler bu hesapların gelir yönünde yer almaktadır. Yurtdışından yapılan borçlanmalara ilişkin faiz ödemeleri vadesmiliv borçlu ve alacaklı bazında takip edilmektedir. Bütün veriler bankacılık sisteminden elde edilmektedir.
4.1.2.3 Diğer Mal ve Hizmet Gelir ve Giderleri
Diğer mal ve hizmet ihraç ve ithaline ilişkin gelir ve giderlerin kaydedildiği bu hesapta ulaştırma (navlun dahil)smiliv sigortasmiliv girişimci hizmetsmiliv finansal hizmetlersmiliv dış ticaret hizmetlerismiliv kişisel hizmetlersmiliv resmi sektör hizmetleri yer almaktadır. Ödemeler Dengesi V. El Kitabı’nda daha ayrıntılı olarak yer alan hizmet sınıflandırmalarına ilişkin veri sağlanma çalışmaları da ayrıca devam etmektedir. Ancak bu kalemlerin açıklanabilmesi için iki temel noktanın belirtilmesinde yarar bulunmaktadır. Birincisi tüm veriler bankalar beyanı ile alınmaktadır. İkincisi bankaların veri toplamasısmiliv sınıflandırması ve raporlaması yürürlükteki mevzuat hükümleri ile doğrudan ilişkilidir. Örneğin mevzuatta zaman içerisindesmiliv döviz tevdiat hesaplarının (DTH) işleyişinde getirilen serbestlik yolunda yapılan değişiklikler bankaların işlem mahiyetlerini kesin olarak ayrıştırmalarını güçleştirmiştir.
Mal ve hizmet ihracı dolayısıyla elde edilen döviz gelirleri; a- Bankacılık sisteminden alınan beyan esasına göre mahiyeti bildirilen ve bankalarca Türk lirasına dönüştürülen hizmet döviz gelirlerismiliv b- Bankacılık sisteminden alınan görünmeyen kalem geliri olduğu bilinen ancak liberalleşen mevzuat çerçevesinde kaynağın sorulamaması nedeniyle mahiyeti belirlenemeyen Türk lirası karşılığı alışı yapılan döviz gelirlerismiliv c- Bankalar nezdinde açılan yurtiçi DTH’lardan Türk lirası karşılığı alışı yapılan ve mahiyeti belirlenen döviz gelirlerismiliv d- Bankalar nezdinde açılan yurtiçi DTH’lardan Türk lirası karşılığı alışı yapılan ancak mahiyeti belirlenmemekle birlikte hesap sahibinin faaliyet alanına göre yurtdışı hizmet geliri olduğu belirlenen döviz gelirlerinden oluşmaktadır.
4.1.3. Özel ve Resmi Karşılıksız Transferler
Özel karşılıksız transferlere ilişkin gelir kayıtları işçi havaleleri ile yurtdışında çalışan Türk vatandaşlarının kazançlarıyla yaptıkları bedelsiz ithalatı içermektedir.
Merkezi hükümetin karşılıksız transferlerine ilişkin gelir kayıtlarısmiliv diğer ülkelerden sağlanan hibelersmiliv kısa dönemli askerlik yapabilmek amacıyla Türk hükümetine ödenen askerlik bedellerini kapsamaktadır. Giderler ise yabancılara ödenen katma değer vergi iadesi ve yabancı elçiliklerin gelirlerinin yurtdışına transferi gibi transferlerden oluşmaktadır.
Karşılıksız transferlere ilişkin veriler bankacılık sisteminin döviz kayıtlarından sağlanmaktadır.
4.2. Sermaye Hesabı
Ödemeler dengesinin diğer önemli bir bölümü de sermaye hareketleridir. Özel ve kamu kuruluşlarının yurtdışında yerleşikler ile gerçekleştirdiği kısa ve uzun vadeli sermaye akımları bu hesapta incelenmektedir.
Söz konusu veriler bankacılık sisteminden alınmakta olupsmiliv vade ve sektörel bazda ayrım yapılmaktadır. Doğrudan yatırımlar yurtdışına ve yurtiçine yapılan yatırımlar olarak; portföy ile kısa vadeli sermaye hareketleri varlık ve yükümlülük olarak sınıflandırılırken uzun vadeli sermaye hareketleri kullanım ve geri ödeme olarak takip edilmektedir. V. El kitabı çerçevesinde sermaye hareketleri sınıflandırılmasında yer alan sektörler ve diğer alt ayrımlar da var olan sistemden elde edilebilmektedir.
4.2.1 Doğrudan Yatırımlar
Yurtdışına sermaye ihracı dolayısıyla ödenen dövizler ile yabancı sermaye girişi nedeniyle yurda gelen bedeller bankalardan temin edilen veriler ışığındasmiliv ödemeler dengesi tablosunda net olarak takip edilmektedir. Yabancı sermaye girişleri ile yabancı sermaye olarak gelen dövizlerle açılan döviz tevdiat hesaplarından alışı yapılan tutarlarsmiliv mevzuat doğrultusunda yabancı sermaye izin belge numarasının bildirilme gerekliliğinden dolayısmiliv bankalarca saptanmaktadır. Türk lirası karşılığı alışı yapılan bu tür dövizlere ait Döviz Alım Belgeleri de (DAB) ayrıca alınarak detay bilgilere erişilmektedir. Öte yandansmiliv yabancı ortaklı şirketlerin şirketler arası kısa ve uzun vadeli borçlanmaları ödemeler dengesi sınıflandırmasında doğrudan yatırımlar kalemine dahil edilmesi gerekirken özellikle uzun vadeli kredilerin Hazine Müsteşarlığı nezdindeki dış borç kütüğüne kaydedilme zorunluluğu nedeniyle ödemeler dengesi tablosunda da orta-uzun vadeli sermaye hareketleri içerisinde yer almaktadır. Yabancı sermaye girişlerinin ülke ve sektör bazında ayrımları DAB’lar çerçevesinde oluşturulmaktadır.
4.2.2. Portföy Yatırımları
Bu kalem yurtiçinde yerleşik kişilerin yurtdışında ve yurtdışında yerleşiklerin yurtiçinde alım satımlarını yaptıkları menkul kıymetler ile yurtdışından tahvil ihracı yolu ile sağlanan borçlanmaları ve geri ödemelerini içermektedir. Yurtiçindeki bankaların kendi portföyleri için ve yurtiçinde yerleşik kişilerin bireysel olarak yurtdışından yaptıkları menkul alım ve satımlarına ilişkin veriler ile yurtdışında yerleşik kişilerin yurtiçinde yaptıkları hisse senedi ve tahvil alım ve satımlarına ilişkin verilersmiliv istatistik kodların yanı sıra bankalardan ilgili DAB ve Döviz Satım Belgesi (DSB) ile temin edilmektedir. Portföy yatırımlarının ülke bazında ayrımı ise yine DAB ve DSB’ler çerçevesinde oluşturulmaktadır.
4.2.3. Uzun Vadeli Sermaye Hareketleri
4.2.3.1. Kredi Kullanımları
Bankalar ve Merkez Bankası’nın doğrudan yurtdışından sağladıkları nakit döviz kredilerismiliv kuruluşların yurtdışından sağladıkları ve bankaların aracılık ettikleri veya geri ödemesine garanti verdikleri nakit döviz kredileri ile ithalatın finansmanı amacıyla sağlanan uzun vadeli ticari kredilerinden oluşmaktadır. Söz konusu krediler bankacılık sisteminden alınan bilgiler çerçevesinde sektörel bazda borçlusmiliv alacaklı ve kredi türüne göre sınıflandırılmaktadır. Ayrıcasmiliv finansal kiralama yoluyla ithal edilen mallara ilişkin borçlanmalar da DİE’den alınan verilere göre kredi kullanımlarına dahil edilmektedir.
4.2.3.2. Geri Ödemeler
Yurtdışından sağlanan uzun vadeli döviz kredilerine ait geri ödemeler de yine bankacılık sisteminden sektörel bazda borçlusmiliv alacaklı ve kredi türüne göre temin edilmektedir.
Kredi kullanım ve geri ödeme bilgileri ile borçlu ve alacaklı bazında yurtdışına olan net borçluluk ve alacaklılık da takip edilebilmektedir.
4.2.3.3. Kredi Mektuplu Döviz Tevdiat Hesapları
Yurtdışında çalışan kişilerinsmiliv Merkez Bankası nezdinde açtırdıkları uzun vadeli mevduat hesapları bu kalem içerisinde izlenmekte olup verilerde Merkez Bankası kayıtları esas alınmaktadır. Süper Döviz Hesapları da bu kalem içerisinde yer almaktadır.
4.2.3.4. Kısa Vadeli Sermaye Hareketleri
Varlıklar: i- Bankaların döviz mevcutları: Bankalarca yurtdışı muhabirleri nezdinde tutulan cari ve depo hesaplarından oluşmaktadır. Bankaların döviz üzerinden yaptıkları her türlü işlemsmiliv bankaların döviz mevcutlarına yansımaktadır. ii- Verilen döviz kredileri: Bankalar ve Merkez Bankası tarafından yurtdışına verilen döviz kredilerinden oluşmaktadır.
Yükümlülükler: Yurtdışında yerleşik kişilerce açılan döviz tevdiat hesapları (kısa vadeli KMDTH’lar dahil) ve yurtdışı bankaların depo hesaplarını içeren Mevduat kalemi ile banka ve kuruluşların yurtdışından sağladıkları kısa vadeli döviz kredileri ve dış ticaretin finansmanı amacıyla sağlanan kısa vadeli ticari kredileri kapsayan Kredi kaleminden oluşmaktadır.
4.3. Resmi Rezervler
Türkiye’nin rezervlerismiliv parasal altınsmiliv döviz rezervlerismiliv özel çekme hakları (SDRs)smiliv Fon Nezdindeki Rezervlersmiliv IMF’den kredi kullanımları ile Merkez Bankası döviz varlıkları ve diğer alacak haklarından oluşmaktadır. Özel Çekme Hakları ve Fon Nezdindeki Rezervlersmiliv IMF’den kredi kullanımları IMF alt kaleminde; parasal altın ve depo hesapları ile portföy hesapları şeklinde tutulan döviz varlıkları ve diğer alacak hakları ise Resmi Rezervler kaleminde yer almaktadır. Parasal altın ve döviz varlıklarına ilişkin veriler Merkez Bankası kayıtlarından alınmaktadır.
