Erzurumun Yöresel Halk Oyunları
Erzurum asırlar boyunca Asya ve Avrupa arasında önemli bir geçit ve ticaret merkezi olmuştur.
İran ve Kafkasya üzerinden gelen kavimlerle avrupadaki diğer kavimlerlerin kültürlerinin etkisi altında kalan ilimiz,
kökü tarihin derinliklerine kadar uzanan zengin bir kültür hazinesine sahiptir.Yöremiz halk oyunları Türk bedii zevkini, kahramanlık mekıbelerini insan psikolojisinin tezahürlerini bölgenin adet ve ananelerini en güzel ve etkileyici şekilde yansıtır.Yöremiz ve çevresinde oynanan oyunlara Bar adı verilir. Moğollarda ve Altay Türklerinde Bar, davulun adıdır. Bar sözcüğünün kökeni ve anlamı üzerinde çok çeşitli görüşler vardır.
– Bar, Dadaşın oyununun adıdır.
– Bar, Erzurum dolaylarındaki toplu oyunların adıdır
– Bar, Davul eşliğinde oynanan oyundur
– Bar, Şaman olan Türklerin şölenlerinde, davul eşliğinde oynadıkları
oyunlardır.
Bar, Barça, Baru söylenişleri eski metin,l ugat ve diyalektlerde hep topluluk, elbirliği anlamı ile kayıtlıdır. Eski çağda ilkel insanlar birtakım korku ve inançların etkisi altında bulundukları için hayatlarını çeşitli törenlerle idame ettirir ve bu ayinlerin davulla yaparlarmış. İlk zamanlarda hayvan derileri toprağın altında kısmen çürütülür bir nevi tabaklama usulü ile elde edilen bu derilerden davullar yapılırdı. Şaman Türkleri bunlara Tüngür demiş, daha sonra Kös adını almıştır. Erzurum’un milli çalgıları davulla beraber Zurna, Ney ve Zilli teftir. Erzurum davulu hazırlanırken, daha çok koyun ve keçi derisi kasnağa geçirilir ve sesin ayarlanmasına özel bir önem verilir. Bu bakımdan Erzurum davulu diğer davullardan daha tok seslidir. Grup halinde oynanan barlar en az beş kişi ile oynanır. Bu oyunlar sonlara doğru hızlanarak sekme denilen çevik hareketlerle oynanır. başlangıçta elele tutan oyuncular süratli kısımda birbirlerinin omuzlarından tutarlar. Oyunun başında Barbaşı, sonunda da Pöççük denilen oyuncu bulunur. Barbaşı ve Pöççük ellerinde birer beyaz mendil tutarlar. bazen barlarda kullanılan melodiler halay oyunlarında kullanılmaktadır. Bar daha çok erkekler tarafından oynandığından erkek oyunu olarak nitelenebilir. Kadınlar tarafından oynanan barlar da mevcuttur, bunların yanısıra alacıbar adıyla anılan erkekli kadınlı barlar da vardır.
BARCILAR
Erzurum barlarının efsanevi bir geçmişi olduğu herkesçe bilinmektedir. Ancak bu barları su yüzüne çıkaran ilk insan 1934 yılında Erzurum Silah Fabrikası Müdürlüğüne atanan Albay İhsan Yavuzer olmuştur. Erzurum barlarına özel bir ilgi duyan Yavuzer, ilk iş olarak Erzurum Gücü adında bir spor kulübü kurar. Bu kulübün en önemli kolu Bar Kolu olur. Bar kolunu, fabrikaya işçi olarak aldığı Efendi,Mevlüt,Nurettin,Küçük Nurettin isimli barcılarla,Ramis Baba isimli davulcudan oluşturur.Efendi Beyin de ekip başkanı olduğu bu topluluk Erzurum da ilk Bar ekibidir.1949 yılında Venedikte yapılan Uluslararası Halk Dansları yarışmasında Türkiye’yi temsil eden Erzurum Bar ekibi katılır.bu yarışmada İhsan Ertugay’ın Çalıştırdığı,İhsan Taftalı,Nimet Gezmiş,Nihal Demiryürek ve Şeref Uludağ’dan oluşanErzurumlu Barcılar Dünya birincisi oldular.Aynı ekip 1951 yılında Fransa’da Biarniz,İspanya’da Pampona şehirlerinde yapılan festivallere davet edildiler.1954 yılında ise Almanya’da yapılan bir festivale katılırlar.Bütün bu festivallerde büyük ilgi görürler.
1954 yılında kurulan Erzurum Halk Oyunları ve Halk Türküleri Derneği’nin Faaliyete geçmesi üzerinedünyaca ünlü bu bar ekibine yeni isimler katıldı.Bunlar Arasında Muhtar Dursunoglu,Mahmut Baltacıoglu,Natık Yurtlu,Hulusi Seven ve Bahattin Merdal vardır.daha sonraki yıllarda Brüksele gönderilen Erkek Bar Ekibini Lütfü Aladağ,Fikri Kükürtçü,Cevat Sungur,Muammer Özkavcı,Sedat Gezmiş Bahattim Merdal,İlhami Avcıoğlu,kız ekibinide Bilge Gürgün,Varda Gürgün,Gülümser GÖzüm,Gülen Gözüm kardeşlerle,Nesrin Ulusoy oluştururlar.
bunlardan sonra bar ekiplerimiz şu yarışmalara katılırlar.
1965 yılında Tunus-Kartaca Uluslararası Halk Dansları Festivali
1970 Japonya-Osaka Fuarı
1982 İtalya
1949 yılından beri Erzurum Bar Ekibi değişik guruplar halinde yurt dışında uluslararası düzeyde
zaman zaman ülkemizi temsil etmiş ve önemli başarılar sağlamışlardır.
BAR TERİMLERİ
bar oyunu : eğlenmeyi temel amaç edinen oyunlara denir
kolluk : dizilişe göre,barbaşının hemen solunda olan oyuncuya denir
koltukaltı: koltuk
pöççük : bar dizisinin en sonundaki oyuncuya verilen ad
Daldaş : Dadaş
kelleler : koltukaltı ile kolluk altı arasında kalan opyuncuların tümüne denir.
sıra oyuncular : kelleler
sekme : bar oyununun çabuk ve çevik hareketlerle oynanan bölümü
yelleme : iki kısımlı barlarda ikinci kısma verilen ad.sekme ile ağırlama arasında oynanır
ağırlama : barın ilk bölümü,ağır,yavaş,ve titizce oynanan bölümü
bar sırası: barların birbiri peşi sıra oynanması gerektiğinde izlenecek geleneksel yol
bar havası: bar oyunlarının ezgi ve müziğini anlatan bir deyimdir
bar tutmak: bar topluluğunu para karşılığı kiralamaktır
bar tutuşmak : bar oynayacak oyuncuların ortaya çıkmaları
bar çeken : barbaşı
Erzurum Bar Oyunları
Aldıra Paran –
Altın yüzük-Bar, Kadın, Erkek, Türkülü.
Aşırma – (Hınıs) – Bar, Erkek, Kadın, Karma.
Aşşağdan gelirem – Bar, Kadın, Türkülü.
Atın üstünde eğer – Bar, Kadın, Türkülü
Ay dolanaydı –
Başbar – Bar, Erkek.
Belen –
Belen cepki – (Hınıs)
Bir taş attım Çeğile – Bar, Kadın, Türkülü.
Cepki – Bar, Erkek.
Çift Beyaz Güvercin – Bar, Kadın, Türkülü.
Çimen çiçek – Bar, Kadın, Türkülü.
Çimene gel gül oğlan –
Çingeneler – Bar, Erkek.
Çoban kavalı –
Dahlenk –
Daldalar daldalar – Bar, Kadın, Erkek, Karma, Türkülü.
Dalilo, Daliloy – (Hınıs) Bar – Halay, Erkek, Kadın, Karma.
Dasni çorç –
Delilo, Dellöy –
Dello, Delloy –
Deliko –
Derilo –
Depşororo – (Hınıs) – Bar, Erkek.
Dik bar – Bar, Erkek.
Dikine bar – .
Düğün barı – (Hınıs) – Bar, Kadın, Erkek.
Düz bar – Bar, Erkek, Kadın.
Düz yallı-
Erzurum Barı – Bar, Erkek, Kadın.
Evim nimnay –
Güzeller barı –
Hammay – (Hınıs).
Hançer barı – Erkek, Çift.
Hannay – Bar, Erkek.
Hey nare – Bar, Kadın, Erkek.
Hikari –
Hilli vay-
Hopnari –
Hoş bilezik –
Hozandağı barı – Bar, Erkek.
İkinci aşırma – Bar, Kadın, Erkek.
İkinci bar – Bar, Kadın, Erkek.
Karşıdan karşıya –
Kavak – Bar, Kadın.
Kazak barı – Bar, Erkek.
Keçiki – (Hınıs) – Bar, Erkek.
Kızıl elma –
Koççari – Bar, Erkek, Kadın.
Kolsalım –
Kolsalma – Tek, Erkek.
Koşma –
Kotan barı – Bar, Kadın, Erkek, Karma.
Köroğlu barı – Bar, Erkek.
Kusarma –
Kutto – (Hınıs) – Bar, Erkek.
Kürt barı – Bar, Erkek.
Kürdün Yaymanı barı – Bar, Erkek.
Laççin – (Hınıs) – Bar, Erkek.
Lavek barı – Bar, Erkek.
Laz bar – Bar, Erkek.
Lezeli – Bar, Erkek.
Lezli – (Hınıs)
Lorki – (Hınıs) – Halay.
Meyremi – (Hınıs)
Nadem Hırçıki –
Nar gülüm – (Hınıs) – Bar, Kadın.
Narı – (Hınıs) – Bar, Kadın, Erkek.
Ninarano – (Hınıs) – Bar, Erkek.
Oduncular –
Ondört – Kadın, Erkek, Karma, Tek – Toplu.
O olmasın bu olsun –
Pamuk Barı – Bar, Erkek.
Pezo –
Pınarbaşı dolanayım –
Piçügirik – (Hınıs) –
Sallama –
Sarhoş barı – Bar, Erkek.
Sekme barı – Bar, Kadın, Erkek.
Serhoş barı –
Sıkma barı – Bar, Erkek.
Tamzara – Bar, Erkek.
Tavuk barı – Bar, Kadın, Erkek.
Tek ayak barı –
Terazim karıldı-
Tortum barı – Bar, Erkek.
Turna barı – Bar, Erkek.
Turnalar – Bar, Erkek.
Van Koççarısı – Bar, Erkek.
Yarı – (Hınıs)
Yayman barı – Bar, Erkek.
Zelli – (Hınıs)
Zırava – (Hınıs)
HALK OYUNLARINDA KULLANILAN ÇALGILAR
Çalgıların oyunlar üzerindeki etkisi tartışma götürmez bir gerçektir.Bundan dolayı bir çok yerde ozanlar,oyunlara ad olarak çalgı adlanrını kullanmışlar,her bir çalgı için türküler sölemişlerdir. çalgılar vurmalı,nefesli ve telli çalgılar diye üçe ayrılır.
VURMALI ÇALGILAR
Davul : Davul bar oyununun ayrılmaz bir parçasıdır.barlarda kullanılan davul özel olarak
hazırlanır.genellikle 60 cm çapında 70 cm yüksekliğinde yağsız ve budaksız çam kasnaklara koyun ve keçi derisi gerilir.üst deri tokmak alt deri değnek vurmak için kullanılır.Zurnaya göre akort edilen bu tip dışındaki davullar Erzurum’da tercih edilmez.Yeğ tutulmayan davullara sağir davul,teneke sedalı davul ve çingene davulu terimleri kullanılır.
davul aksamları şunlardır:
kasnak : yuvarlak ve geniş tahta kısım
çember : kasnağın iki tarafını kaplar
deri : kasnağın üst ve alt kısmına geçirilir.
tokmak : sağ elle tutulan ucu top şeklinde değnektir.
çomak,çubuk : sol elle tutulan ince değnektir.
gaytan : davulu boyuna asmaya yarayan iptir.
Çalınışına göre davullar:
Tabl-ı Beşaret : cihadda kale elde edildiği zaman çalınan davula denir. kalede çalınır
Tabl-ı Asayiş : savaşta gece yarısı askerin yönünü bulabilmesi için çalınan davuldur.
Tabl-ı Cenk : savaş duyurusu yapan davullara denir.savaşın başladığı haber verilir.
Derbest Davulu : yatsıdan sonra sur kapılarının örtüldüğünü duyurmak için çalınan davuldur
– davul,zurna ile adam aranmaz
– davul dengi dengini döver
– davulsuz düğün, köpeksiz köye benzer
– davulun sesi uzaktan hoş gelir
NEFESLİ ÇALGILAR
Zurna : Kelimenin aslı Farsçadır.Şimşir,dişbudak gibi sert ağaçlardan yapılan ağız kısmında uca doğru genişleyen keskin sesli nefesli çalgıdır.
– Kaba Zurna : en büyük boydaki zurna türüdür.
– Zurna : orta boyda olandır.
– Cura Zurna : küçük boy olup tiz seslidir.
zurnada üst kısımda yedi alt kısımda bir delik vardır. üst yedi delikle ses ayarı yapılırken,alttaki tek deliğin pek bi fonksiyonu olmamakla beraber tükrüğü dışarı atmak için kullanılır.
Kaval : En ilkel nefesli çalgılardandır.Bütün milletlerin musikisinde az çok benzerleri bulunur. Ihlamur,Gürgen ve ardıç ağacına kızgın demirledelik açılarak yapılır.30-80 cm arasında uzunluklara sahip olabilir.Kamıştanda yapılanları vardır.
Mey(Ney) : Dilsiz kavala benzeyen bir gödeye kamış takılmak suretiyle ses elde edilen nefesli bir çalgıdır.Gövde kısmı için erik ağacı tercih edilir.Erik ağacı bulunmazsa şimşir,gürgen veya dut ağacından yapılabilir.boyu 30 cm kadardır.
TELLİ ÇALGILAR
Çöğür : Türk halk musikisinde kullanılan bir çalgıdır.XVII.asırda klasik musikide de kullanılmıştır.bağlamaya benzer.teknesi biraz daha büyüktür.Altı çift tellidir.Uzunluğu 110 cm’dir
Saz (Bağlama) : Erzurum sazı,Anadoluda ki diğer sazlarla aynı olup üç çifte tellidir.Ortalama boyu 30 cm teknesi 40 cm olmak üzere 70 cm dir. ince seslidir.
BAYAN KIYAFETLERİ
Bindallı: Kadife üzerine simle Türk motifleri işlenmiş giysidir.göğüs ve boyun kısımları dantelle süslenebilir. aynı danteller kol ağzınada eklenir.kol,beden ve bel kısmı vücuda oturur, tek kısmı ise rahat hareket maksadıyla geniş yapılır.
Leçek(yazma): Başa örtülen,pullarla ve boncuklarla oyalanarak süslenen pamuktan yapılmış başörtüsüdür. bu isim halen kullanılmaktadır.
Gümüş kemer: Bar oynayan Erzurumlu kadının belinde bulunur.muhtelif parçalar halkalarla birbirine tutturularak kemer oluşturulur.İşlemelidir.kaşı daha süslüdür.bazılarında sedef kakmalar bulunur.şimdi kakmalı kemerler yapılmadığından antika değeri taşımaktadırlar.
Papuç:Papuçlar siyah ve önden bağlıdır.yumuşak deriden yapılmış olup hafiftir.kolay hareket olanağı sağlar.
Dizleme: beyaz yünden örülmüş,diz kapaklarına kadar uzanan çoraplardır.
Mendil ve diğer aksesuarlar: Erkek barlarında olduğu gibi,kadın barlarında da barbaşıve pöççükte mendil bulunur.ayrıca boyuna beşi birlik, oltu taşı kolyeler,kollara burma bilezik parmaklara da yüzük takılır.
Dizleme: Beyaz yünden örülmüş,diz kapaklarına kadar uzanan çoraplardır.
Mendil ve diğer aksesuarlar: Erkek barlarında olduğu gibi,kadın barlarında da barbaşıve pöççükte mendil bulunur.ayrıca boyuna beşi birlik, oltu taşı kolyeler,kollara burma bilezik parmaklara da yüzük takılır.
ERKEK KIYAFETLERİ
Cistik: Bar oynarken ayağa giyilen ayakkabıdır. Derisinin çok yumuşak olması en büyük özelliğidir. Bu özelliğe istinaden ayak figürleri daha kolay gerçekleştirilir.yaşlılar tarafından giyilene markop,gençlerin giydiğine yemeni denir.
Zığva: Uçkurlu,beli bol lacivert kumaştan yapılan arkası torba şeklinde pileli giysidir.Bunun üzerine siyah ipek kaytansüs olarak işlenir.Zığvanın bol olmasını sağlayan pile sayısının 32 olmasına özen gösterilir.
Yelek: Lacivert kumaştan yapılmıştır.iki tarafa kapanabilen kaytanlı ilikleri vardır.kenarları ve cep ağızları kaytanla işlenmiştir.
Gömlek: Gömlekler beyaz olup dik yakalıdır.düğmeleri beyaz veya siyah olabilir.uzun olan kol ağızlarında 4-5 düğme bulunur.
Kazeki:Uzun kollu kısa bir cekettir.kolları geniş kol etrafları siyah kaytanla,ön tarafı ve cep ağızları motifli kaytanla süslüdür.
Kuşak: Eskiden Acem,Trablus, veya Tosya şalı diye adlandırılanrenkli iplerle örülmüş-dokunmuş,bar oynayanın belini sıcak tuttuğu gibi aynı zamanda cep vazifesi gören kumaştır.
Gümüş köstek: Gümüşten yapılmış,yelek üzerine asılan daha önceleri saat taşımada kullanılan ince zincirden aksesuardır.
Bazubent: ekseriyatla boncukla örülür.gümüş olanlarıda vardır.kola takılan içerisine karınca duası,ayet-ül-kürsiduaları komulur.
Mendil: Erzurum barlarında mendil kullanmak bir maharet işidir.mendil her barın ritmine ve psikolojisine göre kullanılır.
