Ses Olayları Konu Anlatımı

Ses Olayları Konu Anlatımı

Türkçede meydana gelen ses olayları; Ses türemesi • Ünlü düşmesi • Ünsüz düşmesi • Ünsüz benzeşmesi • Ünsüz sertleşmesi • Ünsüz yumuşaması • Ünlü daralması

Ünlü düşmesi; Ünlü düşmesi, Türkçede görülen bir ses olayıdır. Türkçede birkaç çeşit ünlü düşmesi vardır.

Ünlü düşmesi, Türkçede görülen bir ses olayıdır. Türkçede birkaç çeşit ünlü düşmesi vardır.

İki heceli sözcüklerde ünlü düşmesi

İki heceli sözcükler ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında ikinci hecedeki dar ünlüler düşer. Bu durum genellikle insan organlarında, akraba adlarında ve farklı oluşumlarda görülür.

Bazı organ isimleri ünlü ek aldıklarında orta hece ünsüzü düşer.
Ek olan bazı kelimeler orta hece ünlüsünü düşürürler.
Bazı birleşik kelimlelerde ses düşmesi görülür.

İki heceli sözcüklerde ünlü düşmesine Örnekler

burun-um = burnum (aradaki u harfi düşmüş.)
boyun-um = boynum (aradaki u harfi düşmüş.)
ağız-ım = ağzım (aradaki ı harfi düşmüş.)

İsim köklerinde ünlü düşmesi

İsim köklerine ünlü ile başlayan yapım ekleri gelerek, fiil gövdesi haline gelmeleri sonucunda oluşur.

İsim köklerinde ünlü düşmesine Örnekler

sarı+ar- > sarar-
kokula- > kokla-

Eylem köklerinde ve isimlerde ünlü düşmesi

Fiil köklerine gelen yapım ekleri ile isim olan sözcüklerde görülür.

Eylem köklerinde ve isimlerde ünlü düşmesine Örnekler

uyu-ku > uyku (u düşmüş)
kıvır-ı-m > kıvrım (ı düşmüş)

Ses türemesi, Türkçede bir sözcüğe, o sözcükte bulunmayan seslerin eklenmesi olayı.
Ses türemesine Örnek

düp-e-düz / düpedüz

hükm -hüküm
nakl-nakil

Ünlü türemesi

Tek heceli bazı sözcükler -cık -cik ekini alınca bir ünlü türer.

bir-i-cik
dar-a-cık

Ünsüz türemesi

Ünsüzle biten bazı sözcükler ünlüyle başlayan sözcük veya eklerle birleşince sonlarındaki ünsüzde bir yineleme olur.

affetme, halletme, hissetme, hakkım, sırrımı birer örnektir.

Ünsüz düşmesi bazı sözcükler ek alırken kök ve gövde ek ile birleşmez, bu esnada kök veya gövdeden bir ünsüz düşer. Bu olaya ünsüz düşmesi denir.

Ünsüz benzeşmesi ya da ünsüz uyumu, Türkçe dilbilgisindeki ses olaylarından biridir. Bu kurala göre herhangi bir kelimeye eklenen ve ünsüz harfle başlayan yapım ve çekim ekleri kendisinden önceki son harf sert ünsüz ise sert, yumuşak ünsüz ise yumuşak ünsüz harfle başlamak zorundadır:

dolapta, aşçı, evde vb.

Türkçede ünsüzler (sessiz harfler) sert ve yumuşak olmak üzere iki gruba ayrılır. Sert ünsüzler ç, f, h, k, p, s, ş ve t’dir. Bu harf grubunu öğrencilerin ezberlemesini kolaylaştırmak için “f ıs t ı k ç ı ş a h a p” ifadesi üretilmiştir. Bu kelime grubundaki ünsüz harflerin tamamı serttir. Bunun dışında kalanlar ise yumuşak ünsüzlerdir.
Sert ünsüzler ç, f, h, k, s, ş, t, p
Yumuşak ünsüzler b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z

Ünsüz sertleşmesi
Atla: kullan, ara

Ünsüz sertleşmesi Türkçedeki ses olaylarından biridir. Bu kurala göre sert ünsüzle biten kelimeler b, c, d, g ünsüzleriyle başlayan bir ek aldığında, ekin bu ilk ünsüzü sertleşerek p, ç, t, k ünsüzlerinden birine dönüşür:

dolap+da > dolapta, aç+dı > açtı, kitap+cı > kitapçı, bit+gin > bitkin, 15+de > 15’te, Türk+ce > Türkçe

Ünsüz Yumuşaması

Ünsüz yumuşaması, Türkçedeki bir ses olayıdır. Süreksiz sert ünsüzlerle biten sözcüklerin, ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında, sözcüklerin sonundaki ç, k, p, t ünsüzlerinin yumuşayarak – sırasıyla- c, g/ğ, b ve d’ye dönüşmesidir.

Ünsüz Yumuşamasına Örnekler

ağaç-ı > ağacı
kap-ın > kabın
kitap-ı > kitabı

Ünsüz Yumuşaması Kuralları

Tek heceli sözcüklerde genellikle ünsüz yumuşaması görülmez:

top > topa
koç > koçum
dut > dutu

Yabancı dillerden Türkçeye geçen kimi sözcüklerde yumuşama olmaz.

bisiklet > bisikleti
hukuk > hukuku
kart > karta
ahret > ahreti

Ünsüz yumuşaması kuralı özel isimler yazılırken uygulanmaz. Ancak sözcük, kural uygulanarak telaffuz edilir.

Tokat’ı
Zonguldak’ı
Birleşik Krallık’a

Sert ünsüzle biten bazı Türkçe kelimelerde de yumuşama görülmez:

bulutu, saçım vb.