Mehter müziğinin özellikleri ve çalgıları nelerdir?
Mehter Marşındaki Müzik Aletleri ve Özellikleri
ZURNA
Sipsili ağaçtan yapılan Türk borusudur. mehterin temel müzik aletidir.sesi canlı heybetli duygulu ve kıvraktır. mehterde kaba zurna kullanılır. Direk üflemeli çalgıların en yaygın ve hemen hemen en sevileni olan zuma ailesi davul ile ayrılmaz bir bütün gibidir.
Eski Türklerin ”zuma” adlı bir çalgıyı kullandıkları bilinirdi. Türkçe’de kelime başlarında sesinin olmaması zuma kelimesindeki harfinin bir yansıma olduğunu göstermektedir. Rus ve Kafkaslar da bu çalgıyı zuma diye tanımlarlar. Çinliler ”SU-NA” derler.
Dede Korkut hikayelerinde zurnacı ve nakkarecilerden sözedilmektedir. XIV. yy. Umur Beyin askerlerine karşı Ege’de yapılan bir savaşta davul zuma ile karşı tarafın sinirlerinin bozulduğu ve savaşın kazanıldığı tarihi bir vesikadır. Halbuki Zuma kelimesi Türkçe olup Farsça (dağan) ile nay (düdük boru) kelimelerinin birleşmesinden meydana gelmiştir.
Asım Efendinin Burhan-ı katı tercümesinde Zurnanın Farsça olduğu söylenmektedir. Oysa ”zur” kökü ile ”na” ekinden meydana gelmiştir. Zur kökü ses taklidinden başka bir şey değildir.
İslamiyet’ten önce zurnanın adı I.yy.da ”yurağ veya yerağ” idi. Zurnanın gür ve yüksek frekanslı sese sahip olması çalgımızın salon yerine saha çalgısı olma özelliğini getirmiştir. Başlangıçtan zamanımıza kadar en az değişikliğe uğramış çalgılarımızdandır. Osmanlı İmparatorluğu zamanında saray nöbetlerinde ve savaşlarda bir çeşit ulusal bando olarak yer tutardı. Uzun yıllar davulla birlikte özellikle Türk köylüsünün müzik ihtiyacını karşılamıştır.
Bazı ”anlayana sivrisinek saz anlamayana davul zuma az zurnada peşrev olmaz” gibi Türk deyimleri sazımızın devamını ve unutulmamasını sağlamıştır.
Zurnanın yapısı: Zurnanın yapımında kullanılan en makbul ağaç erik ağacıdır. Bunu yanında kiraz ve zerdali’den de yapılır.
Altı tane üst ve bir tane alt delikte toplam 7 delik bulunur. Ayrıca zurnanın ön ağız bölgesinde (cin veya şeytan) deliği denilen delikler bulunur. Bunlar 6 tane olup üçerli veya karşılıklıdır.
Zurnanın Bölümleri
A. Lüle: Bu kısma lüle denildiği gibi ”etem” veya ”metem” de denilir. Zurnanın nezik kısmının içine geçirilmiş ağaç veya madenden yapılma bir zıvanadır. Bu zıvananın gümüşten olanlarının ucuna yine gümüşten bir kordon takılır ve zurnanın boyuna halkalanır. Tıpkı bir nargile ağzına benzeyen etem zuma çalanların çok önem verdiği aletlerden birisidir. Takılan gümüş kordon bu aletin kaybolmamasını sağlamak içindir.
B. Nezik: Zurnanın ağaç kısmına başka renkte bir ağaçtan yapılmış ve monte edilmiş kısmıdır. Bu zurnanın ağzına kuvvet vererek çatlamasına yardımcı olur. Gerek nezik gerek etem istenildiği zaman çıkarılabilir. Bu ayrı ayrı muhafazasını da sağlar. Bazı zurnalarda sabit de olabilir. Fakat bunlar makbul değildir.
C. Soluk deliği: Zurna’nın alt taraftaki neziğe en yakın deliğinin ismidir. Kara Ali ismindeki zurnacı soluk deliğini şöyle anlatır . ”…Efendim soluk deliği adamın burnuna benzer. Adam oğlu ekmek yerken su içerken burnu olmazsa nefes alamaz. Bazı havalarda burundan ses çıkarır gibi zurnayı öttürmek gerekir. O zaman bu deliğe sağ elin baş parmağı ile dokunarak sağır ses çıkarırlar… ” Buna bazı Abdallar ”metem” diyorlar.
D. Cin-Seytan delikleri: Zurnacılar zuma borusunun sağ ve sol tarafında açılmış ince deliklere cin veya şeytan deliği adını verirler. Bu deliklerin ne işi yaradığı bilinmemektedir. Kara Ali ismindeki zurnacı cin deliklerinin hava almak için olduğunu söyledi.
E. Zurna borusu: Zurnanın ses çıkaran geniş ağzına denir. Borunun kenarları ve üst kısmı ekseriya gümüştendir. Cura borularında iki büyüklerde üç tane şeytan deliği bulunur.
F. Hava döndüren: Zurnanın deliklerine verilen isimdir. Yedi tane olan bu deliklere yukarıdan itibaren dört tanesini sağ el geri kalan üç tanesini sol el idare eder.
G. Avurtluk: Etem’e geçirilen değirmi bir alettir. Ağaç kemikten yapıldığı olur. Bazen kenarları yontulur. En makbul avurtluk koyunun kürek kemiğinden yapılanıdır. Havanın dışarıya kaçmasını önlemede büyük etkendir. Boy ve seslerine göre dört çeşit zurna vardır.
1. Kaba Zurna
2. Orta Zurna
3. Cura Zurna
4. Zil Zurna.
BORU:
Boru eski okunuşlarıyla borı borguy kurrenay ve Arapça’dan alınan nefir hepsi aynı çalgıdır. Boru çalanlara borizen veya nefiri denilirdi. Boruzen tabirine 1499 yılındaki bir kayıtta rastlanmaktadır.
Boru Türkçe bir kelimedir. Boruyu Selçuklu Hükümdarı Alp Arslan’ın icat ettiği rivayet olunmaktadır. Türklerin 12 nci yüzyılda kullandıkları boru ya “Nay-ı Turki” deniliyordu. Eskiden tunçdan yapılan boruların Osmanlılar devrinde pirinçten yapıldığı anlaşılıyor. Nay-ı Turki Hata ve Huten Türklerinin kullandığı bir buçuk arşın uzunluğunda bir borudur. Düdük gibi delikleri vardır ve bir kattır. Başı deve boynu gibi eğridir sesi gürdür. Osmanlı Mehterhanesinin çaldığı borular sarı pirinçten yapılıyordu. Bu borular yalnız Osmanlı Mehterhanesine özeidi. Kırım Hanlarının mehter takımlarında ise Efrasiyab borusu denilen başka çeşit bir boru kullanılıyordu. Adına kurrenay denilen bu boru Acem ve Osmanlı Mehterhanelerinde çalındığı bilinen uzun ve gittikçe genişleyen madeni iri bir borudan ibarettL Farsça Ferhenklerdeki nefesli sazlarla ilgili bilgiler arasında şu açık notlar vardır. Türk ve Acem’e mahsus korrenay Efrasiyab icadıdır. (Efrasiyab Orta Asya’da yaşayan bir Türk Hakanıdır. Türkçe adı Alp Er Tonga’dır.) Şahney ve Nay-ı Turki diye anılan bu boru savaşlarda da çalınırdı.
17 nci yüzyılda istanbul Unkapanı’nda dükkanı olan üstat bir saz yapımcısı sarı pirinçten şimdi bildiğimiz boruları yapmaktaydı. Bu borulardan olmak üzere istanbul’da 40 sazendenin boru çaldığı biliniyor. Osmanlı mehterhane borusu resimlerde perdesiz olarak görünmektedir.
Delikleri yoktur. Ağızlıktan itibaren ince ve düz olarak uzanır ileride bir boyun ile kıvrıldıktan sonra geriye düz olarak gelir tekrar kıvrılır ve önceki kıvrımının hizasını geçtikten sonra ağız genişleyip açılarak boru son bulur . Boru çalınırken sağ el ile kavranması kafidir. Atlı mehterlerin boruzenleri boş kalan sol elleri ile atın dizginlerini tutarlardı. Sesler dudak vaziyetleri ile çıkarılırdı. Boruda peşrev çalınamazdı. “Zurnada peşrev olmaz” sözünün doğrusunun “Boruda peşrev olmaz” şeklinde bir 17 nci yüzyıl deyişi olduğunu Evliya Çelebi’den öğreniyoruz. Peşrev çalamayan boruların semai ve başka havaları da çalamayacağı bellidir. Bu günkü perdesiz borulara bakarak eski boruların kırık uygular halinde boru sesleri çıkardığını düşünebiliriz.
Borular mehterde kullanıldıklarından başka özellikle bir yönden başka bir yöne göç eden askerler içinde “göç borusu” vururlardı. Boru ile haber vermek Türklerde çok eskiden beri bulunmaktadır. iskender’in Türkistan’a yürümesi üzerine Türk Hakanı Şu Tuğ çaldırarak (askeri bando) göç etmişti. islamiyet’ten önce ve sonra göçebe-atlı Türk hayatında çok önemli yeri olan göçü Türklerin musiki ile haber verme yöntemini kullandıkları anlaşılmaktadır. Selçuklular zamanında da hükümdar bir yerden bir yere giderken borular çalınırdı. Sultan izzettin Keykavus Sinop tarafına hareket ederken ” Filhal Sultan ayağını özengiye koyup bindi ve nefirler ve borular çalındı ” deniyordu. 1566’da Lala Hüseyin Paşa Anadolu askerini Belgrat’tan qötürme emrini almış ve “borusun çaldırıp istanbul’a göçmüşlerdir” denilmektedir. 17 nci yüzyılda kara ordusunda ve donanmada bir yerden hareket edilirken borular “nefiri irtihaller ve “nefir-i rihletler” denilen göç havalarını çalıyorlardı. Osmanlı ve Kırım mehterhanelerinde göç sırasında yalnız boru çalındığı gibi boru-kös birliği ile de göç havası vurulabiliyordu. Daha da geri gidilerek askeri mehterhane borularının çaldığı “göç borusu” geleneği iskender çağında Asya’da (Balasagun) Türk Hakanı Şu’nun göç havası vurdurarak göç etmesine Dede Korkut kitabındaki “boru urılıb” göçülmesine dayanır.
Osmanlı imparatorluğu zamanında askeri mehterhaneler yanında 1820’de yeni asker kıt’aları için ayrıca (Fransa’dan örnek alınan trampetlerle birlikte) tambur-majör denilen boru takımları teşkil edilmişti.
KERRENAY:
Pirinç ve gümüşten yapılan uzun ve bas sesli bir borudur.
Doğu Türkistanda İran Türklerinde Kazak Türklerinde Kırgız Türklerinde yaygın olarak kullanılmış osmanlı mehterine IV. Murat’ın revan seferi sırasında girmiş fakat uzun süre kullanılmamış bir müzik aletidir. orta asya Türk devletlerinde halen kullanılan bir müzik aletidir.
Günümüz mehterinde kullanılmamaktadır.
MEHTER DÜDÜĞÜ:
Şekli yapısı hakkında bir bilgi mevcut değildir.
İlhanlı devleti dönemi mehterine ait müzik aleti olduğu sanılmaktadır.
KLARNET:
1917 yılında enver paşa’nın kurdurduğu ordu mehter takımlarında kullanılmış fakat sesinin yüksekliğinin az olması sebebi ile mehterdeki ömrü çok kısa olmuştur.
Klarnet zurnanın çağdaşı melodiyi çalma yeteneği üstün bir müzik aletidir.
KÖS:
Bakır büyük bir kase ile üzerine gerilmiş deriden oluşan iki tahta tokmak ile çalınan müzik aletidir. Farklı büyüklüklerde yapılan kösler at kösü deve kösü ve fil kösü olarak adlandırılır.
Savaşların en önemli müzik aletlerindendir. Osmanlı ordusunun mohaç ve çaldıran seferlerine 500 kös ile gittiği bilinmektedir.
DAVUL:
Davulun başka adları; köbürge küvrüğ tuğ tavul tabll(tabl) dır. Davul çalanlara davulcu tablızen tabbal gibi adlar verilir. Davul Türklerin kullandığı en eski müzik çalgısıdır. 8 nci yüzyılda köbürge daha sonraları tuğ ve 11 nci yüzyıl’da küvrüğ adınıtaşıyordu.
Davul silindir biçiminde olup tahta veya .madeni kasnağıı;ı iki yanına gerilmiş derilerin bağlanmasından meydana gelir. Omuza asılacak kaytanı ile vurulmasında kullanılan tokmak ve incedeğnekten ibarettir . Mehterde ve halk arasında çalınan davullaro bu şekilde tokmak ve değnekle çalınır. Hando ve boru-trampet takımlarında kullanılan davullar ise qeğneksiz olarak yalnız ör:ı tarafına tokmakla vurularak çalınır. Davul çok uzaklardan duyulabilecek bir ses gücüne sahiptir. Uzaktan çalarak gelen bir takım.ın yaklaştıkça ilk duyulan çalgısı davuldur.o Davul mehterhanelerde usulleri en iyi vurabilen bir çalgıdır. Ses kudretini iyi belirtmesinden dolayı insanın taşıdığı en güçlü çalgılardan biridir.
Davulun müzik icrasında kullanılmasınçlan başka haber vasıtası olarak çeşitli işlerde kullanıldığı zamanlar olmuştur . Yalnız başına ilan ve haber verme işlerinde harpte dağılmış askeri biraraya toplamakta ‘o bekar odalarında hanlarda şehirlerde akşam kapılar kapanırken”yangın haberinde; fetih haberinde divan kurulduğunu haber verme işlerinde askere safdüzeni almasını işaret etmekte ve kale muhasaralarında düşman lağımlarının yerini bulmakta kullanılmış-olduğu bilinmektedir. Çeşitli işlerde kullanılan. davulun aldığı görevler; tabl-ı beşaret tabl-ı asayiş tabl-ı cenk veya saf tabl-ı cenk-i harbi tabl-ı derbendtabl-ı ordugah nöbetleri tabl-ı yangın haberleri ve tabl-ı lağım bulmadır. Davulun aldığı görevlerin açıklamaları aşağıdadır.
a. tabl-ı Beşaret: Bir kale fethedildiği zaman çalınan davula verilen addır. Fetihler fetihleri olan hükümdarlar tarafından fetihname veya beşaretname denilen mektuplarla komşu hükümetlere ve yurt içindeki vilayetıere bildirilirdi. Fetih haberi alan vilayetlerde kalelerde fetih şenlikleri yapılırdl. tabl-ı Beşaret denilen davul çalınması da bu sebeptendir. Mısır seferinde Tumanbay ele geçirildiği zaman Yavuz Sultan Selim’in huzuruna “tabl-ı Beşaret” gümbürtüleri ve top gürültüleri arasında törenle çıkarılmıştı.
b. tabl-ı Asayiş: Harpte gece bastırınca askerin dağılarak birbirlerinden ayrı düşmemesi için çalınan bir düzümdür. Asayiş davulu çalındıktan sonra çarpışmaya son verilir herkes olduğu yerde kalır ve etrafa karakollar konularak sabah olması beklenirdi.
c. tabl-ı Cenk veya Saf: Savaşın başladığı anı tespit için çalınan davul tarafından yapılan bir düzümdür. Bazen kösün katılmasıyla da çalındığı olurdu. Saf düzümü çalındığında asker bir nevi harp düzeni olan saf teşkil eder ve bu şekilde savaşa gidilirdi. Bundan dolayı 14 ncü yüzyıldan başlayarak harplerde saf teşkil edilerek davulların ve Köslerin saf usulü vurması devam etmiştir. 1402’de Ankara muharebesinde Sultan Yıldırım Beyazıd Timur’a karşı harbe başlarken saf çalınıyordu. “Sultan Beyazıd sancakları çözdürdü kösler çalındı saf-ber-saf bağlandı”. Fatih Sultan Mehmet sefere giderken Kara Buğdan kazasında “Hey gaziler ne durursuz gayret-i islam’dur ve illa saf saf olup alaylar bağlansın” demiştir.
ç. tabl-ı Cenk-i Harbi: Biten savaştan sonra divan toplantısını haber vermek için çalınan davullara tabl-ı cenk-i harbi denir. 1596 da Varna’da baskıncı Kazaklar yenilgiye uğratıldıktan sonra cenk-i harbi davulları ile divan kurulmuştu: ” Bade Paşa’nın seraperdesi gelüp cümle ordu-yu islam tınap tınabe çataçet kurulup; cenk-i harbi tablıları döğülüp divan-ı padişah-i oldukta” ifadeleri kayıtlarda mevcuttur.
d. tabl-ı yangın haberleri: istanbul’da ağa kapısındaki yangın köşkünden görülen yangınlarda çalınan davullardır.
e. tabl-ı Ordugah: Ordugahı koruyan karakol erlerinin ve kalelerde nöbet bekleyen erlerin uyumaması için çalınan davullardır. Bu davullar çalarken Yektir Allah! diye bağırırlardl.Mahmut Şevket Paşa da bunu şöyle bildiriyor. “Ordugah ve kala’da asker hal-i teyakkuz ve intibah üzere bulundurmak için davul çalınır idi. Tablzen davul çaldıkları vakit ara sıra “Yektir Allah” deyü bağırırlar ve davulu ol vezinde çalarlar idi” demektedir.
f. tabl-ı Derbent: 17 nci yüzyılda kervansaraylarda hanlarda ve bekar odalarında ve şehir kapılarında yatsıdan sonra kapılar kapanacağından kimsenin içeri alınmaması veya dışarı çıkmaması için verilen işaret üzere çalınan davullardır. Bu yüzyılda Malatya’da bekar odalarında Rumeli’de sınır kalelerinde Tatvan’da davul çalınıp kapılar örtüıürdü. (Süleyman Han (Kanuni) zamanında Zal Paşa Tatvan’da müfid ve muhtasar bir kal’a bina ettürüp derbent çalınır olmuştu.)
g. tabl-ı Lağım Bulma: Kale kuşatmalarında düşmanın kale duvarlarını yıkmak için lağım kazıp kazmadığını anlamaya yarayan hassas davullara denir. Bunlar yere dikili iki ağaç üzerine oturtulur ve üstüne çomağı bağlanır. Tokmak titrerse düşmanın kazma faaliyetinde bulunduğu anlaşılır ve derhal karşı tedbir alınırdI. Türkler bu usulü Kanuni Sultan Süleyman’ın Rodos kuşatmasında bulmuşlar ve uygulamışlardır.
Tarihin ilk çağlarından itibaren Asya’da Hunlar Mezopotamya’da Sümerliler tarafından kullanıldığı anlaşılan davulları Romalılar çarpıştıkları Hun ve Avarlar’da görmüşlerdi. Avrupa’ya geçerek tanıtılıp yerleşmesini sağlayan ise 16 ncı yüzyıl’da Osmanlı Türkleri olmuştur. Türk ordu bandosunun baş sazı olan davul Avrupa’da Turkishche Trommel veya Tambour des Turcs diye anılmaya başlamıştı. Osmanlı Mehterhanesinden örnek alınarak Avrupa’da kurulan takımlardan sanat müziğine de geçmişti. GLUCK adındaki besteci Mekke hacıları operasında (1764) davula yer vererek zille birlikte icra ettirmiştir. Yakındoğu ülkelerinde de davul Türklerden kalma olduğunu ismi ile birlikte saklanmıştır. 1809′ da davula Mısır’da “tabl Tourky” (tabl-ı Turki) ve Libya’da “Soultanen Dourgui” (tabl-ı Sultan-i Türki) deniyordu. 1776′ dan 1854’e kadar geçen sürede viLLOTEAU MOZiN BoisTE başkaları tarafından davulların Türk menşei iyice belirtilmiştir. SPONTiNi La Vestale (1807 ve Fernand CORTES (1809) operalarında kullandıktan sonra davula orkestrada da ye'” verildi. BEETHOVEN Savaş Senfonisi’ nde (1813) davula top gürültülerini temsil ettir BERLioZ Faust eserindeki Macar Marşında RossiNi ile WAGNER de operalarında da kullanmışlardır.
NAKKARE:
Üzerine deri gerilmiş iki bakır kaseden oluşur. Önceleri yerde bağdaç kurularak çalınan nakkare yürüyüş halinde bele bağlanarak çalınırdı.
Günümüzde ise göğüse dayalı olarak çalınmaktadır.Ana usulün usül aralarını doldurur. Ezgiye canlılık katar.Mehterde atların nal seslerini ifade eder.Zahme adı verilen iki küçük bagetle çalınır.
TABILBAZ:
Büyükçe bir nakkareden ibarettir. Atın eğerine bağlanarak tura ( tokmak ) vurmak sureti ile çalınır. Günümüz mehterinde kullanılmamaktadır.
En yaygın olarak kullanıldığı dönem ilhanlı ve selçuklu dönemidir.
DEF:
Esnaf mehterlerinin başlıca müzik aletidir.bir tarafı açık öbür tarafına deri gerili bir kasnaktan ibarettir.kasnakların üzerinde madeni pullar veya zincir vardır.
Def çalarken bu pullar veya zincirler birbirine vurarak ses çıkarır.Parmakla vurularak veya sallayarak çalınır. Çeşitli tartımlar elde edilebilir.
ZİL:
Zil en eski Asya Türkçesinde çeng çang gibi adlar taşırdI. Zile sanç ve zenç de denilirdi. Zil çalanlara zilci zençci ve zilzen gibi adlar verilmiştir. Ziller bakır ve kalay karışımında yapılır.
Zillerin kenarları tam birer daire şeklindedir. Sağ elde ve sol elde birer tane bulundurarak ikisinin birbirlerine vurulması suretiyle özel bir tını elde edilir. Zil çalgısı ilk olarak çeng adıyla Kaşgarlı Mahmut’un 11 nci yüzyılda yazmış olduğu Divan-ı Lugat-it Türk’ de geçer. çeng ve çang olarak Osmanlı metinlerinde 16 ncı yüzyıldan sonra sık sık rastlanır. Böylece Türk Müziği’nde 1000 yıla yakın olan geçmişi ortaya çıkmış oluyor. Türk Ordusunun Avrupa’ya akınıarı sırasında mehterhaneden örnek almış olan Avrupalılar 1740’da kendi çalgı takımlarında kullanarak zile yer vermişlerdi. Besteci GLUCK tarafından yazılan Mekke hacıları operasında zile* davulla birlikte yer verilmişti (1764). Daha önce Alman din bilgini F.A. LAMPE 1703 te yayınladığı 450 sayfalık bir kitapta çalgının eski zamanlardaki kullanılışını anlatmış* bu konuda sonradan derlediği bilgileri 1715’te ikinci bir kitapta yayınlamıştır. Yüzyıl kadar sonra BERLİOZ küçük çaplı zilleri Romeo ve Jüliet adlı eserinde kullanmıştır. Diğer bir adıyla Çampara denilen ve Avrupa adıyla da (Cymbales Turgues) adını taşıyan bu zillerin en iyisi bugün de Türkiye de yapılmakta ve dış ülkelere istanbul’dan ihraç edilmektedir.
ÇEVGEN
Bir metre uzunluğundaki değneğin uç kısmına geçirilmiş bir hilalin etrafına dizilmiş 8-10 çıngıraktan oluşur.Ritim tutmaya yarar.
Çevgen Mehterde okuyucuların kullandığı müzik aletidir.Osmanlı döneminde çevgenler Mehter içinde kullanılmaz Yeniçeri ocağında habercilerin duyuru aracı olarak kullanılırdı.19. yy. Mehterinde Arif-i Paşa albümünde yer alan mehter gravüründe çevgen mehterin içine girmiş okuyucudan ziyade dualarda kullanılmış ve Mehterbaşı’nın davetinde rol almıştır.1911’den sonra çevgen okuyucuların mehter içinde marşlara söz ile eşlik edilmesinde aktif olarak kullanılmıştır. Yeniçeri ocağında toplantı esnasında kapıya asılan çevgen odaya girilmeyeceğini ve içeride önemli bir karar alındığını belli eden bir unsur olarakta kullanılmıştır.
