Türk dilinin zenginlikleri nelerdir?
TÜRK Dili, dillerin en zenginlerindendir; Yeter ki bu Dil şuurla işlensin.
Ülkesini, yüksek istiklâlini korumasını bilen TÜRK milleti dilini de yabancı.
Dillerin boyunduruğundan kurtarmalıdır.
Gazi m. Kemal (2.9.1930).
Türkçenin bir gramer kitabını okumak, bu Dili öğrenmek niyetinde olmayanlar için bile bir zevktir. Türlü gramatikal şekillerin belirtilmesindeki ustalık, ad ve eylem çekimi sistemindeki düzenlilik, bütün Dil yapısındaki saydamlık, kolayca anlaşılabilme yeteneği, insan zekâsının Dil arcılığıyla beliren üstün gücünü kavrayabilenlerde hayranlık uyandırır… Araç olarak, TÜRK dilindeki duygu ve düşüncenin en ince ayrıntılarını belirtebilme, ses ve şekil ögelerini baştan sona dek düzenli ve uyumlu olan bir sisteme göre birbirleriyle bağdaştırıp dizileme gücü, insan zekâsının dilde gerçekleşen bir başarısı olarak belirir… TÜRK Dili, seçkin bir bilginler kurulunun uzun bir çalışma ve oylaşmasıyla yapılmış sayılacak düzgünlüktedir. Ne var ki, hiçbir Kurul, tataristan bozkırlarında kendi kendilerine yaşayan bu insanların, doğuştan edinilen ve yeryüzündeki benzerlerinden hiç de aşağı olmayan Dil duygusu kuralların ya da iç güdü ile ortaya koydukları bu Dil gibi güzel bir Dil yaratmazdı.
Max müller.
Bugün dünya üzerinde yaklaşık 4000 dilin konuşulduğu tahmin edilmektedir. Bu dillerden bir kısmı kendi içine kapanık küçük topluluklarda, bir kısmı ise yüz milyonlarca kişi tarafından konuşulmaktadır. Geniş coğrafyaya yayılmış dillerin de bir bölümünün kökeni tarihin eski dönemlerine dayanmakta, diğerlerininse yakın sayılabilecek döneme rast gelmektedir. Günümüzde dünya Dili olduğu iddia edilen ingilizcenin kökeni 12. Ve 13. Yüzyıllara dayandırılmaktadır. Sadece konuşurlarının sayısının çok olması demek bir dilin zengin ve köklü olmasını ifade etmez. Bunun yanında değişik ölçütlerle dillerin zenginliği ve büyüklüğünü kanıtlayabiliriz. Devlet politikaları ve medyanın sayesinde İngilizce gibi dillerin çok kişi tarafından konuşulması sağlanmıştır. Bu yüzden bir dilin büyüklüğü o Dili konuşanların sayıları ile doğru orantılı değildir.
Dillerin zenginliği ve büyüklüğü şu ölçütlerle ortaya konabilir:
1) En eski yazılı eserlere sahip olan diller, diğerlerine göre daha zengindir. TÜRK dilinin en eski yazılı anıtları moğolistan’da orhon ırmağı boyunda bulunmuştur. Eski TÜRK yazıtlarının 1250 yıllık bir geçmişe çıktığını biliyoruz. Dünya dilleri arasında bu kadar eski anıtlara sahip olan diller azdır. Örnek olarak rus dilinin en eski eseri, 12. Yüzyıldan kalma bir destandır. Macarların en eski eseri 13. Yüzyılda yazılmıştır. Eski TÜRK yazıtlarındaki Dil işlenmiş, edebi bir nitelik kazanmıştır. Bu da bizlere TÜRK dilinin oluşumu için geçen süreyi göz önüne getirdiğimizde dilin kökeninin daha gerilerde olduğunu göstermektedir.
2) Çok geniş coğrafyada, çok kişi tarafından konuşulan diller büyük ve zengindir. Dünya üzerinde yaklaşık 150 milyon insan Türkçe konuşmaktadır. Yeryüzünde bu kadar çok konuşuru olan dile rastlamak pek mümkün değildir. Türkçenin konuşulduğu coğrafya 20 – 90 doğu boylamları ile, 33 – 65 kuzey enlemleri arasıdır. Bu coğrafya kuş uçuşu, doğudan batıya 6 – 7 bin kilometre; Kuzeyden güneye 3 bin kilometredir.(Ercilasun, Türkçe gramerin sorunları toplantısı, Ankara).
Türkçe, 1987 itibarıyla Türkiye nüfusunun%90’ının ana dilidir. Toplam konuşur sayısı 46278000’dir. 845550 kişi bulgaristan’da (1986);1979 yılı tahmini rakamlara göre özbekistan, kazakistan, Kırgızistan ve tacikistan’da 19000; Azerbaycan 18000; Kıbrıs’ta 120000; Yunanistan’da 1976 yılı 128380; Belçika 1984 yılında 63600; Almanya’da 1552300; Romanya 150000 (1993);Makedonya ve yugoslavya 250000 (1982);Irak’ta 3000 İran’da 2570; ABD’de 1970 nüfus sayımına göre 24123;1974 istatistiklerine göre kanada’da 8863; Gürcistan’a 3000; Hollanda’da 192000; Fransa’da 135000 (1984);İsveç’te 20000 (1993);İsviçre’de 53000; Birleşik krallıkta 60000; El salvador’da 500; Honduras’ta 900;1995 verilerine göre bütün ülkelerde 59000000 kişi tarafından konuşulmaktadır.(WWW@Sil. Org).
Çin’in nüfusunun milyarın üzerinde olması sebebiyle çince dünyada en çok kişi tarafından konuşulan Dil haline gelmiştir. Fakat bu Dil konuşurları bakımından Türkçe kadar geniş coğrafyaya ve değişik ülkelere yayılamamıştır.
3) Bir dilin sözcük sayısının çokluğu o diline zenginliğine işaret eder: Türkçe kelime ve kelimelerin anlam yeterliliği bakımından son derece zengin bir dildir. Çünkü doğadaki kavram, nesne, varlık; İnsan beyninin ortaya koyduğu her türlü şey türkçede ifade olanağı bulmaktadır.
17. Yüzyılda bir fransız tarafından telif edilen Türkçe – Fransızca sözlük ve konuşma kılavuzunda, 116 adet armut, 46 şeftali türü sıralanmış,”değnek, sopa”maddesi, beş sayfa anlatılmıştır.(Akyüz, TÜRK Dili araştırmaları yıllığı belleten 1988).
Her milletin yaşayışı diline yansır. Milletlerin nelere önem verdiğini anlayabilmek için onların dillerini incelememiz yeterlidir. Eskimoların kara, arapların deveye ve çinlilerin pirince verdikleri isimler (Öyle ki çinliler sabah, öğle, akşam yedikleri pirinci hep değişik isimle adlandırmışlardır.)Milletlerin yaşayışlarının dillerine yansımasıdır. Bu bakımdan türkçede akraba ve renk adları değerlendirildiğinde dilimizin diğer dillerden çok daha zengin olduğu görülür. Ayrıca akrabalık ve renk adlarının ifade yeteneği başka dillerde bulunmayacak kadar güzel ve zengindir. Örneğin Almanca bir tek schwagerin sözcüğüyle, ingilizcede sister – in – law, fransızcada belle – souer’le dile getirilen dört ayrı ilişki türkçede baldız, elti, görümce, yenge gibi dört ayrı kavramla anlatılır. Aynı biçimde, türkçedeki kayınbirader (Kayın),Enişte ve bacanak, bu üç dilde birer sözcükle karşılanır. Almancada schwager, ingilizcede brother – in – law, fransızcada beau – frere.(Aksan, Türkçenin gücü, s. 54).
1998 Türkçe sözlük’te alıntı kelimelerin dışında 60000 Türkçe kelime vardır.(Alıntı kelimelerle birlikte bu sayısı 80000 civarındadır.)Oysa ingilizcenin söz varlığının%50’si latin,%15’i antik yunanca,%10’u diğer, ancak%25 ‘i anglosakson kökenlidir. Bu yüzden ingilizcedeki kelimelerin%75’i yabancı dillerden alınmıştır. TÜRK Dil kurumunun halk ağzında yaşayan sözcüklerin yöre insanından derlenmesiyle oluşan tarama sözlüğü’nde 500000’e yakın sözcük vardır. Ayrıca yazılı belgelerde kalan Türkçe sözcükleri bir araya getirmek için oluşturulan derleme sözlüğündeki kelimelerle bu sayı daha da yükselecektir. Bunun yanında diğer TÜRK lehçelerindeki Türkçe sözcüklerin de bulunduğu kapsamlı bir Türkçe sözlük hazırlanırsa bu sayının daha da artacağı açıktır. Yabancı kelimeler yerine bunların TÜRK diline kazandırılmasıyla dilin imkânları daha da gelişecek ve TÜRK Dili dünya dilleri arasındaki yerini almış olacaktır.
4) Türkçe anlatım olanakları ile zengin bir dildir. Türkçe kavramların, duyguların, düşüncelerin insanoğlunun aklının ortaya koyduğu bütün durumların anlatımı için elverişli bir dildir. Sözcüklerin kavram ve durumlara uygunluğu ve insan zihninde canlandırdığı biçimler, yeni kavramların anlatımındaki kolaylık türkçede başka dillerle karşılaştırılamayacak kadar güçlüdür. Bu konuya Prof. Dr. Oktay sinanoğlu’nun hayatından örnek vererek açıklamaya çalışalım. Sayın sinanoğlu atomlardaki elektronlarla ilgili oluşturduğu bir kurama”eksiciklerin kaçınımı”adını vermiştir. Bunun ingilizcesini de latinceden türetmiş. Çünkü İngilizce bilimsel terimlerini kendinden değil latince ya da eski yunancadan almaktadır. Burada oktay sinanoğlu:”Ben ‘eksiciklerin kaçınımı’nı sokakta herhangi bir vatandaşa sorsam, eksiltili birşeylerin birbirinden kaçması olarak cevap verir. Fakat ingilizcesini türettiğim sözcüğü okumuş bir amerikalıya sorsam o bilemez.”Diyor. Yani türkçede oluşturulan herhangi bir terim ne kadar zor olursa olsun o Bilim dalı hakkında insanların zihninde hemen bir şeyleri çağrıştırıyor. Bu da dilimizin ifade olanaklarının ne kadar büyük ve zengin olduğunu gösteriyor.
Yukarıda anlattıklarımızın dışında Türkçe yeni kelimeler yapmak bakımından da oldukça zengin bir Dil. Sadece birtakım kök veya gövdelere getirilen ekler ile yeni kelimeler yapılması dilimizin sınırsız türetme gücüne sadece küçük bir örnektir. Aşağıda sür – eyleminden türetilen kelimeler bir fikir vermek amacıyla yazılmıştır.
Sür – sürü, sürgü, sürgülü, sürgüsüz, sürgüle – sürgülen – sürgület – sürgülettir – sürgücü, sürdür – sürdürme, sürdürüm, sürdürüş, sürdürül – sürdürülme, sürdürt – sürdürtme, sürgüleme, sürgüleyiş, sürdürül – sürdürülme, sürdürülüş, sürgün, sürgünlük, sürme, sürmeli, sürmesiz, sürmelik, sürmeci, sürmedan, sürmeleme, sürmelemek, sürücü, sürücülü, sürücüsüz, sürücülük, sürek, sürekli, süreksiz, süreklilik, süreksizlik, sürüm, sürümlü, sürümsüz, sürümsüzlük, süre, süreli, süresiz, süreğen, süreğenleşme, süreğenleş – sürerlilik, süreç, sürt – ******, ******lük, sürtme, sürtüş, sürtüşme, sürttürme, süttürmek, sürül – sürülme, sürün – sürünme sürünceme, sürüngen, süründür – süründürme, süründürülme – süründürülme, sürüş – sürü – sürüme, sürüyüş, sürüt – sürütme, sürç – sürçme, sürükle – sürükleme, sürüklen – sürüklenme, sürç – sürçme, sürükleyici sürüklet-…
Yukarıda Türkçenin anlatım imkânlarından sadece iki tanesine örnek verdik. Buna benzer daha birçok özellikle birlikte Türkçe anlatım kolaylığı ve anlatım olanakları yönünden dünya Dili olmaya adaydır. Yeter ki bizler dilimize sahip çıkalım, aşağılık duygusu ile yabancı dillerin güzelim Türkçemizi kirletmesine izin vermeyelim.
*Bu yazının hazırlanmasında: Doğan aksan, Türkçenin gücü; Süer eker, çağdaş TÜRK Dili; TDK sözlüğü 1988 kitaplarından faydalanılmıştır.
