Orhun Kitabelerinin Tarihi Ve Edebi Yönleri
Orhun abideleri Göktürk devrinden kalma kitâbelerdir.Göktürkler,milattan önceki asırda Hunlar tarafından kurulup,değişen sülâleler ve boylar idaresinde devam edegelen Asya’daki büyük Türk imparatorluğunun 6. asırla 8. asır arasındaki devresinde hüküm sürmüşlerdir.6.asrın ilk yarısında devletin başında Avarlar bulunuyordu.552 tarihinde Bumin Kağan Avar idaresine son vererek Türk devletinin Göktürk hanedanı devrini açtı.O devirde büyük kağanlığın merkezi devletin doğu kısmında idi ve batı kısmı da doğuya bağlım bir kağanlıkla idare ediliyordu.Bumin Kağan’ın kardeşi İstemi Kağan da 576’ya kadar bu batı bölümünün kağanı idi.
Bumin Kağan,Göktürk hakimiyetini kurduğum sene içinde öldü ve sırasıyla üç oğlu,büyük kağanlık yaptılar.Birincisi 553’te,ikincisi 553-572’de ,üçüncüsü de 572-581 tarihlerinde hüküm sürdüler.Bunlardan ikincisi olan Mukan zamanında devlet Mançurya’dan İran’a kadar uzanan kuvvetli bir imparatorluk hâline geldi.
Daha sonra devlet,bir yandan kuvvetli hakanların yokluğu ve devleti teşkil eden kavimlerin çekişmeleri,öte yandan ve bilhassa Çin entrikası yüzünden bir sürü karışıklıklar geçirdi ve nihayet 630’da devletin asıl doğu kısmı Çin hakimiyetine geçti.Zamanla Çin hâkimiyeti batı kısmına da sirayet etmeye başladı.Fakat bu Çin esareti daha fazla devam etmedi ve Kutlug Kağan veya ikinci adıyla İltiriş Kağan,Çin hakimiyetine son vererek 680-682 senelerinde devleti yeniden toparladı.İltiriş Kağan ve 691’de ölünce yerine geçen kardeşi Kapgan Kağan idaresinde devlet yeniden eski haşmetini buldu.
İltiriş Kağan’ın Bilge ve Kül Tigin adında iki oğlu vardı.Öldüğünde bunlar 8 ve 7 yaşlarında idiler.Kapgan Kağan 716’da ölünce idareyi onun oğulları almak istedi.Fakat Bilge ve Kül Tigin kardeşler buna mâni olarak ve amcazâdelerini tasfiye ederek babalarının devletine el koydular ve Bilge Kağan hükümdar oldu.İki kardeş babalarının ve amcalarının devrinden kalmış ihtiyar vezir ve Bilge Kağan’ın kayınpederi Tonyukuk’un da yardımıyla devleti daha da kuvvetlendirdiler.Sonra 731’de Kül Tigin,734’te de Bilge Kağan öldü.Bilge Kağan’ın ölümünden 10 sene kadar sonra da Uygurlar,devleti ele geçirerek 745’te Göktürk hâkimiyetine son verdiler.
İşte Orhun abideleri,bu Türk hanedanının Bilge Kağan devrinin mahsulleridir.Birincisi olan Kül Tigin abidesini ağabeyi Bilge Kağan 732’de diktirmiş,ikincisi olan Bilge Kağan âbidesini de ölümünden bir sene sonra 735’te kendi oğlu olan kağan diktirmiştir.Üçüncüsü olan Tonyukuk âbidesini de 720-725 yıllarında kendisi tarafından dikilmiştir.
Orhun Kitabeleri’nin Önemi
Orhun Kitabeleri, Türk kültür tarihinin, bugün için bilinen ilk yazılı belgeleridir. Aynı zamanda Türk dili, edebiyatı ve Türk tarihinin ilk ve ebedi abideleridir.Orhun Kitabeleri,
Türk dili üzerinde çalışan alimler için hazine kadar değerli bir kaynaktır.
Kitabelerdeki dil, hayran olunacak ve hayret edilecek derecede mükemmeldir. Kitabelerin her cümlesinde şiir lezzeti duyulmaktadır. Cümleler kısa ve kesik olup
derin bir anlam taşımaktadır. Herhangi bir kelime, cümleden çıkarıldığında veya ilave edildiğinde hemen bozulacak bir dengeye sahiptir.VIII. asırda yazılan kitabelerin dili ve her satırında ifade edilen fikirler emsalsizdir. Her satırında koyu bir Türklük şuuru ve milliyetçilik yatmaktadır. Bu emsalsiz gelişmişlik, Türk yazılı edebiyatının ve milliyetçilik fikrinin daha önceki devirlerde başladığının ispatıdır.
